1. Ma’naviyat tushunchasi, predmeti, maqsad va vazifalari. «Ma’naviyat»ning kategoriyalari va rivojlanish qonuniyatlari

2. Mustamlakachilik va qaramlik sharoitida o‘zbek xalqining boy ma’naviy-
madaniy merosni qayta tiklash uchun olib borgan kurashlari 

---

Rossiyada Oktyabr to‘ntarishidan keyin, sovet hokimiyatining dastlabki yillarida 
boshqa jumhuriyatlarda bo‘lganidek, O‘zbekistonda ham, albatta madaniy, ma’rifiy 
taraqqiyot bo‘ldi, tabiiy va ijtimoiy fanlar anchagina o‘sdi, milliy ziyolilar safi ancha 
kengaydi, iqtisodda, ijtimoiy, siyosiy hayotda ijobiy o‘zgarishlar bo‘ldi. Bundan ko‘z 
yumish mumkin emas. Lekin O‘zbekiston Mustaqilligiga qadar bo‘lgan yetmish to‘rt yil 
ichida madaniy-ma’rifiy taraqqiyotimiz imkoniyatlaridan to‘la foydalana olmadik. Markaz 
tomonidan yurgizilgan davlat siyosati tufayli milliy ongimiz, milliy tilimiz, tariximiz, urf-
odatlarimiz rivojlanishiga yo‘l bermaydigan g‘ovlar paydo bo‘ldi. Agar chor Rossiyasi 
bizning ma’naviyatimizni turg‘unlikda, qoloqlikda tutishga uringan bo‘lsa, bolshevik-
shovinistlar mahalliy xalqlarni o‘z milliy madaniyatidan butkul begonalashtirish siyosatini 
tutdilar. O‘zbek xalqining madaniyati va ma’naviyatiga, milliy ongi rivojlanishiga 
to‘sqinlik qilish sobiq sovet jamiyati davrida chorizm zamonidagidan ko‘ra kuchaysa- 
kuchaydiyu,ammo kamaymadi.
Milliy ma’naviyat va madaniyatga nisbatan Chor Rossiyasi yurgizgan siyosat salkam 
74 yil hukmronlik qilgan sobiq sho‘ro davridagi tobelik va qaramlik yillarida niqoblangan 
holda izchil davom ettirildi. Noinsoniy kommunistik g‘oya hukmron bo‘lgan mustabid 
tuzum o‘zining bor mafkuraviy kuchini, ommaviy axborot vositalarini, butun maorif 
tizimini ishga solib odamlar ongini keng miqyosda zaharlab keldi. Xalqimizning milliy va 
diniy tuyg‘ulari qo‘pol ravishda kamsitildi, tarixiy haqiqat buzib ko‘rsatib kelindi. 
Natijada bu davrda o‘z ona tilini, milliy an’ana va madaniyatini, o‘z ajdodlarining buyuk 
tarixini bilmaslik ko‘p odamlarning shaxsiy fojiasiga aylanib qolgan edi.
Tobelik va qaramlik yillari milliy o‘zlikni anglashga bo‘lgan har qanday tabiiy 
intilish johilona inkor etib kelindi. Navro‘z, Ramazon, Qurbon Hayitlari kabi ko‘plab 
muqaddas milliy bayramlar ta’qiqlandi. Amir Temur, Imom al-Buxoriy, Imom at-
Termiziy, Abu Mansur Moturudiy, Burhoniddin Marg‘inoniy, Ahmad al-Farg‘oniy, 
Bahouddin Naqshband, Xoja Ahmad Yassaviy, Najmidin Kubro, Mahmud az-
Zamaxshariy, Xoja Ahrori Valiy, Abduholiq G‘ijduvoniy kabi buyuk ajdodlarimizning, 
Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lpon, Mahmudxo‘ja Behbudiy, 
Usmon Nosir kabi milliy ozodlik harakati fidoyilarining nomlarini xalqimiz xotirasidan 
butunlay o‘chirib tashlashga harakat qilinar edi.
Sho‘ro zamonida xalqimizning ming yillik tarixi, e’tiqodi rad etildi, o‘rniga “shaxsga 
sig‘inish” balosi ro‘baro‘ bo‘ldi.
Prezidentimiz Islom Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” risolasida 
ta’kidlaganidek: 
“...Sho‘rolar 
zamonida 
tarixiy 
haqiqatni 
bilishga 
intilish 
rag‘batlantirilmas edi, hukmron mafkura manfaatlariga xizmat qilmaydigan manbalar xalq 
ko‘zidan iloji boricha yiroq saqlanardi”.1
1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. 4-bet.
2 Qarang: Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. 149-bet.
Mustabid tuzum mafkurasi hukmron bo‘lgan zamonlarda tariximiz, boy ma’naviy 
merosimiz namoyondalari, Vatan, millat mustaqilligi uchun kurashgan ajdodlarimiz 
xaqida, umumiy tarzda ifodalaydigan bo‘lsak, ko‘hna va boy tariximizni o‘rganish u 
haqda fikr yuritish, uni anglash, bayon etish “tarixni ideallashtirish” deb tanqid qilinib, 
tazyiq o‘tkazib kelindi. Bu masalada tariximiz silsilasidan birgina Amir Temur va 
Temuriylarning madaniyatimiz, ma’naviyatimiz, ma’rifatimiz rivojiga ko‘rsatgan ta’siri 
yuzasidan g‘arazli siyosat olib borilganligini misol qilib ko‘rsatishimiz mumkin. Asossiz 
ravishda bobomiz jaholat va yovuzlik timsoli sifatida ko‘rsatib kelindi. Nega deganda, 

---

mustabid tuzum tarixiy haqiqatni namoyon etishdan, bizning milliy o‘zligimizni 
anglashimizdan manfaatdor emasdi.2
Insonlarning ma’naviy-ahloqiy yuksalishiga ko‘maklashadigan muqaddas kitob

---

Qur’oni Karim, Hadisi Sharif, Al-Buxoriy, At-Termiziy, Shayx Najmiddin Kubro, 
Az-Zamaxshariy, Bahouddin Naqshband singari ulamoyu fuzalolarning mo‘tabar asarlari 
xalqdan yashirildi, ularga o‘t qo‘yildi, suvlarga oqizildi. Qaramlik va mutelik yillarida 
sodir bo‘lgan bu dahshatli voqea va hodisalar o‘zbek xalqining milliy ma’naviyati 
muayyan darajada tanazzulga uchrashiga sabab bo‘ldi. Sho‘ro hukumati va tuzumi qurila 
boshlagan dastlabki yillardayoq, avvalo butun ziyolilar va hatto eski o‘zbek yozuvini 
biladigan (mulla deb nom olgan) kishilar ham qamoqlarga jo‘natildi. Keyinchalik esa 
uyda arab alifbosi yozuvidagi kitob va qo‘lyozmalarni saqlagan odamlar qattiq ta’qib 
ostiga olindi. Xullas, o‘zbek xalqining ilg‘or qismi – ziyolilarga, ma’rifat homiylariga 
juda katta zarba berildi. Bu qatag‘onlik hatti-harakati o‘tgan yetmish yil davomida u yoki 
bu darajada doimiy va uzviy ravishda davom etdi.
Milliy ma’naviy qadriyatlardan biri milliy urf-odatlar, an’analar, diniy-tarbiyaviy 
marosimlar, xalq bayram va sayllari kabilarga qilingan hujum o‘zbek xalqi boshiga 
tushgan og‘ir dard bo‘ldi.
Umuman olganda, sho‘roning hukmronlik yillari davomida o‘zbek xalqi erkin 
fikrlash huquqidan mahrum etildi. Bu esa, o‘z navbatida, xalqning ma’naviyatiga salbiy 
ta’sir qildi.
Yuqorida qayd etganimizdek, 30-yillarning o‘rtalariga borib milliy ma’naviyatimizni 
to‘liq sindirib, yanchib tashlashga qaratilgan siyosat izchil amalga oshirila boshlandi. Asl 
ziyo egalari otib, bukib tashlandi. Bular qatoriga Abdulhamid Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, 
Abdurauf Fitrat, Usmon Nosir kabi xalqimizning, millatimizning, ulkan ma’naviyatining 
o‘nlab, yuzlab asl o‘g‘lonlarini kiritishimiz mumkin.
Qaramlik va mutelik yillari o‘zlarini ilmning hamma sohasini yakkayu yagona 
bilag‘oni deb atagan kommunistik mafkura targ‘ibotchilari hech bir uyalmay o‘z 
faoliyatlarida o‘tmishdan qolgan barcha ma’naviy merosni butunlay inkor etish yo‘liga 
o‘tib oldilar. Bobur, Ulug‘bek, Yassaviy, Mashrab, Nodirabegim singari ijodkorlar 
feodalizm davri namoyandalari, deb e’lon qilinib, ularning meroslarini o‘rganish qat’iyan 
ta’qiqlandi. Buyuk allomalarning yubileylarini o‘tkazish esa millatchilik kayfiyatlarini 
kuchaytiruvchi omil sifatida baholandi.
Markaziy Osiyo xalqlarining o‘rta asrlarda jahon fani, madaniyati taraqqiyotiga 
qo‘shgan hissasi haqida gapirish tarixni ideallashtirish deb ko‘rsatildi. O‘tmishning ulkan 
merosi, bebaho milliy ma’naviy qadriyati bo‘lgan qo‘lyozmalarni o‘rganish, nashr qilish 
imkoniyati chegaralab qo‘yildi.
“Bolsheviklar hokimiyatni egallashi bilanoq ko‘p variantli ta’lim tizimini uslubiy 
jihatdan buzishga va yakka variantli sovet ta’lim tizimini qaror toptirishga qaratilgan yo‘l 
aniq ko‘zga tashlandi. Yangi hukmdorlar davlatning iqtisodiy va harbiy kuch-qudratidan 
foydalanib, xalq maorifi sohasida qattiq nazorat o‘rnatishga kirishdilar. Bir xil tipdagi 
sovet maktablarini zo‘rlik bilan ko‘paytirishga intildilar, bu maktablar yoshlarda 
kommunistik dunyoqarashni shakllantiruvchi tayanch vosita bo‘lib qolishi lozim edi. 1920 
yildayoq TASSRda “sotsialistik” tipdagi 2080 ta maktab ishlab turardi. Ularda ta’lim 
olayotganlar soni 174820 o‘quvchini tashkil etardi. Biroq hokimiyat organlarini “Yangi 
ta’lim tizimining chinakam xalqchillik xususiyati” haqidagi dabdabali so‘zlariga 
qaramasdan, keng mahalliy aholi ijtimoiy norozilik bildirib an’anaviy-milliy maktablarni 
barcha vositalar bilan qo‘llab-quvvatladi.

---

Lekin markaz imperiyaga tafakkur mantig‘idan kelib chiqib, maktablar ishini 
“sotsialistik yangilash” yo‘lini qat’iyat bilan o‘tkazishda davom etdi. Bunda mahalliy 
xalqlarning uzoq davr mobaynida qaror topib kelgan turmush tarzi, ularning milliy

---

fikrlash xususiyatlari hisobga olinmadi”.1
1 Alimov D.A., Golovanov A.A. O‘zbekistonda mustabid sovet davrida: siyosiy va 
mafkuraviy tazyiq oqibatlari(1917-1990 yillar). Toshkent, “O‘zbekiston”, 2000, 25-26 
betlar.

---

2 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. 5-6-betlar.
O‘zbekistonda barcha dinlarning, birinchi navbatda, islom dinining ko‘zga ko‘ringan 
yirik vakillari birin-ketin qamaldi, surgun qilindi, imi-jimida otib tashlandi. Chorakam bir 
asr davomida diniy-ma’naviy tarbiyaga o‘rin berilmadi. Diniy ahloq va madaniyatning 
zarari haqida aytilmagan gap qolmadi.
Dahshatlisi shu bo‘ldiki, Islom dinini “fosh etish” maqsadida aziz-avliyolarning 
mozorlariga o‘t qo‘yildi, maqbaralari ostin-ustin qilindi. Kommunistlar, rahbar xodimlar 
ota-onalari, yaqin kishilari janozasiga borishdan qo‘rqib qolishdi. Yurak yutib borganlar