1-labоratоriya ishi

labоratоriya ishi - 7

Yer magnit maydon kuchlanganligining gorizantal tashkil etuvchisini va tangens-galvanometr doimiysini

Kеrakli asbоb va matеriallar: tangens-galvanometr, o’zgarmas tok manbayi,

reostat, ampermetr, pereklyuchatel.

Nazariy ma’lumоtlar
Yer magnit maydon qutublari geografik qutblarga yaqin joylashgan juda katta magnitga o’xshaydi. Shimoliy geografik qutubga yaqin Yer magnit maydoning janubiy qutbi S, janubiy geografik qutbga yaqin shimoliy qutbi N joylashgan. Yer magnit maydoni ekvodorda garizantal (B nuqta), magnit qutblarida esa vertikal (A nuqta) esa magnit maydoni qandaydir burchak hosil qilib yo’nalgan bo’ladi (1-rasm)

Magniot maydoni kuchlanganligining H gorizantal tekislikka proyeksiyasi

Yer magnit maydoni kuchlanganligining gorizantal tashkil etuvchisi Ho deyiladi. Bu tashkil etuvchining yonalishi magnit meridianning yo’nalishi deb qabul qilingan . Yer magnit maydon yo’nalishi bilan gorizantal tekislik o

rasidagi burchak

-magnit enkayishi, magnit meridiani bilan geografik meridian orasidagi burchak –magnit og’ishi deyiladi.

Vertikal o’q atrofida aylana oladigan magnit strelka, Yer magnit ,maydon kuchlanganligining H₀tashkil etuvchisi tasirida garizantal tekislikda aylanishi mumkin.

Biroq yer yuzida shunday joylar borki, bu joylarda magnit maydonining kuchlanganligi boshqa joylardagidan keskin farq qiladi. Bunday joylar magnit anomaliyasi deyiladi. Magnit anomaliyasini mavjudligi, ba’zi joylarda magnit temir rudasining to’planganligini bildiradi.. Yer sharininghar bir nuqtalarida Yer magnitizmi elementlari vaqt o’tishi bilan sekin o’zgarib boradi.Ammo shunday momentlar bo’ladiki, Yer magnit maydoni bir necha soat ichida keskin o’zgaradi. Bu hodisa magnit buroni deyiladi.Yer magnit maydonining o’zgarishi navigasiya magnit rudalarini qidirishda muhim ahamiyatga ega.

Bu ishda Yer magnit maydoni kuchlanganligining garizantal tashkil etuvchisini aniqlash usulining bittasi beriladi.

Agar Yer magnit meridiani tekisligi markazidamagnit strelkasi bo’lgan aylanma tokli o’tkazgich olib ,undan elektr toki o’tkazsak, magnit strelkasi magnit meridianidan biror burchakka og’adi(2–rasm).

Bu burchakning kattaligi elektr tok mikdoriga bog’liq bo’ladi.

Markazida magnit strelkasi bo’lgan aylanma tok tangens–gal’vanomerti deyiladi.Tangens–galvanometr o’ramlarisoni n bo’lgan vertiqal g’altakdan iborat.

(O’ramlar soni n va radiusi r–tangens–galvanometrda ko’rsatilgan).

Magnit strelkasiga Yer magnit maydon kuchlanganliganing garizantal tashkil etuvchisi(H₀)va elektr tokining magnit maydoni(H) tasir qiladiva u bir burchakka buruladi. Bio-Savar–Laplas qonuniga asosan aylanma tokning markazidagi magnit maydon kuchlanganligi quyidagiga teng:
H=nI/r² (1)

bu yerda I-sim o’ramidano’tayotgan tok kuchi, n–o’ramlarsoni, r–aylanma o’tkazgichning radiusi.Umuman ixtiyoriy ko’rinishdagi to’kli o’tkazgich bo’lagi d₁ hosil qilgan biror C nutadagi magnit maydon kuchlanganligi o’tkazgichdan o‘tayogan tokka I, o’tkazgich bo’lagi d₁ ga to’rei propasianal, o’tkazgich

dan M nuqtagacha bo’lgan masofa kvadratiga teskari proparsianal. Bu Bio–Savar–Laplas qonuni deyiladi va matematik ko’rinishi quyidagicha yoziladi:

DH=RIdlsin /r²… 2

Bunda –dr o’tkazgich bo’lagi bilan r orasidagi burchak.

Magnit maydon kuchlanganligi magnit strelkasining shimoliy kutbiga ta’si qiluvchi kuchni harakterlab, u vektr kattalikdir.

Magnit maydon kuchlanganligining SGSE sistemasidagi birligi l ersted (ers),SI sistemasida 1 A/M bilan o’lchanadi.

Tekshirilayotgan joy uchun Yer magnit maydon kuchlanganligining garizantal tashkil etuvchisi o’zgarmas, aylanma tok mandon kuchlanganligi H esa tok qiymatiga proparsianal.Ikki magnit maydon ta’sirida magnit strelka, shu maydonlarning teng ta’sir etuvchisi o’nalishida joylashib qoladi(3-rasm).