|
1-mavzu: Korrupsiya tushunchasi, kelib chiqish sabablari va ijtimoiy xavfliligi
Reja
1. Korrupsiya tushunchasi va mazmun-mohiyati.
2. Korrupsiya paydo bo‘lishining ijtimoiy-iqtisodiy zaminlari va kuchayishining sabablari.
3. Korrupsiyaning O‘zbekiston Respublikasidagi ko‘rinishlari uning davlat va jamiyat xavfsizligiga taxdidi.
1. Korrupsiya tushunchasi va mazmun-mohiyati.
Bugungi kunda jahon hamjamiyati oldiga, barcha davlatlar rivojlanishiga, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy yuksalishiga to‘sqinlik qilayotgan korrupsiya salbiy illat sifatida paydo bo‘ldi.
SHuning uchun ham keyingi paytlarda siyosatshunoslar, faylasuflar, huquqshunoslar va boshqa olimlar bu atamaga nisbatan o‘z munosabatlarini bildirmoqdalar.
Tilimizda faol ishlatiladigan so‘zlar qatoriga keyingi paytlarda "korrupsiya" so‘zi ham qo‘shildi. U nimani anglatadi?
Jahonda korrupsiyaga berilgan bir necha ta’riflar mavjud. Lekin hozirgacha uning aniq tushunchasi yo‘q.
"Korrupsiya - poraxo‘rlik haqidagi tushuncha, pora bilan sotib olish demakdir"27 degan fikrni bildiradi deb tariflaydi Rossiya Ilmiy tekshirish institutining etuk ilmiy xodimi, yuridik fanlari doktori, professor M.P. Juravlyov.
Moskva Ichki Ishlar Vazirligi instituti dotsenti, Huquq fanlari nomzodi L.V. Astafev korrupsiya haqida quyidagicha ta’rif beradi. "Korrupsiya sotib olish, pora deb aniqlik kiritilgan, korrupsiya shaxslarning barcha boshqa hulq atvoriga teng, hukumat va shaxsiy sektordagi vakolatli ulushi, qaysiki o‘z majburiyatlarini buzish, amaldor shaxs va xususiy sektorda ishlaydigan mustaqil agent yoki boshqa shunga o‘xshash aloqalar, o‘zi uchun va boshqa shaxslar uchun tegishli bo‘lmagan bus-butun ulushni olishdir"28.
Ma’lumki, Mustaqil davlatlar hamdo‘stligiga kiruvchi mamlakatlarning uchtasida: Rossiya, Qozag‘iston hamda O‘zbekistonda korrupsiyaga tegishli qonunlar mavjud. Jumladan Rossiya 1993 yili "Korupsiyaga qarshi kurash to‘g‘riisida"gi Federal qonun amalga kiritilgan va unga kura, "shaxsning unga berilgan davlat vakolati va u bilan boqliq imkoniyatlardan foydalangan xolda g‘ayri qonuniy ravishda moddiy yoki boshqacha manfaat va imtiyozga ega bo‘lish, hamda yuridek yoki jismoniy shaxslar tomonidan ularga shunday manfaat va imtiyozlar berish korupsiyadir"29 deyiladi.
Qozog‘iston Respublikasi "Korupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘riisida"gi qonunning ikinchi moddasiga muvofiq, "Korupsiya - bu mansabdor shaxslar tomonidan o‘z vakalotlaridan foydalangan holda yoki u bilan bog‘liq imkoniyatlardan foydalanib, shaxsan o‘zlari yoki vostachi orqali qonunda nazarda tutilgan manfaat yoki imtiyozga ega bo‘lish, shuningdek, jismoniy va yuridek shaxslar tomnidan bunday shaxslarni sotib olib, ularga shunday manfat yoki imtiyozlarni berishdir"30 deb yozib qo‘yilgan.
O‘zbekiston Birinchi Prezidenti Islom Abdug‘anievich Karimov "O‘zbekiston XXI-asr bo‘sag‘asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari" asarida shunday yozadi, "korrupsiya, eng avvalo, uyushgan jinoiy tuzilmalarga madadkor bo‘lish yoki to‘g‘riidan-to‘g‘rii yordam berish uchun davlat xizmatining imkoniyatlaridan foydalanishdir"31 - degan fikrga keladi.
"Etimiologik nuqtai nazardan qaraganda korrupsiya so‘zi lotincha bo‘lib, o‘zbek tilida "pora olish", "sotilish" ma’nosini bildiradi.
Korrupsiyaning umumiy tushunchasi esa mansabdor shaxs tomonidan shaxsiy boylik orttirish maqsadida qonunlarni buzish bilan bog‘liq bo‘lgan mansab faoliyatidan foydalanishdir". Iqtisodiy jinoyatchilik va korrupsiyaga qarshi kurash Bosh boshqarmasi katta prokurori, adliya kichik maslaxatchisi M. Usmonov korrupsiyani ana shunday ta’riflagan. Evropa Kengashining korrupsiya bo‘yicha fanlararo guruhining ta’rifida "Korrupsiya bu xususiy yoki davlat sektori bo‘yicha muayyan vazifani bajarish topshirilgan vakolatli mansabdor shaxs, mustaqil agent yoki o‘zgacha munosabat xodimining o‘zi yoki boshqalar uchun g‘ayriqonuniy ravishda moddiy boylik olishga yoki imtiyozga erishishga qaratilgan hulqidan iboratdir" deb talqin etiladi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining "Korrupsiyaga qarshi Halqaro kurash to‘g‘riisida"gi hujjatida "Korrupsiya shaxsiy foyda ko‘rish maqsadida davlat xokimiyatini suiiste’mol qilishdan iborat" deyilgan.
YUqoridagi ta’riflarning aksariyat ko‘p qismidan ko‘rinib turibdiki "Korrupsiya", "Poraxo‘rlik" doirasidan tashqariga chiqadi.
Fikrimizcha: Korrupsiya biror-bir mansabga erishish uchun, hamda, o‘z mansabidan foydalanib tekin daromad topish maqsadida, davlat taqiqlagan va insoniy burchlar taqiqlagan, turli-hil usullardan foydalanish demakdir. Bunga o‘z manfaatida foydalanish uchun, barcha noqonuniy harakatlar mujassamlashadi.
Masalan: BMT. kotibiyati tomonidan turli mamlakatlar tajribasi asosida tayyorlangan yo‘riqnomada quyidagilar korrupsiyaga talluqli ekanligini ko‘rsatadi:
«1) mansabdor shaxslar tomonidan davlat mulkini o‘g‘irlash, talon-taroj qilish;
2) rasmiy maqomdan norasmiy foydalanish natijasida shaxsiy foyda ko‘rish uchun o‘z hizmat vazifasini su’iste’mol qilish;
3) ijtimoiy burch bilan shaxsiy foyda o‘rtasidagi manfaatlarning nizosi».
Yuqoridagilardan shunday xulosaga kelish mumkinki, korrupsiya-davlat funksiyasini bajarish topshirilgan xizmatchilarning o‘z xizmat mavqei va egallab turgan mansabini suiiste’mol qilish obrusidan shaxsiy boylik orttirish maqsadida yoki bir guruh shaxslarning manfaatlari yo‘lida g‘araz maqsadlarda foydalanishdan iborat bo‘lgan, xokimiyatga putr etkazishda ifodalangan ijtimoiy havfli xodisadir.
Uyushgan jinoyatchilik va korrupsiya bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan xodisadir. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan uyushgan jinoyatchilikning uchinchi ko‘rinishi korrupsiyadir.
Yakka jinoyatchilikka qaraganda, uyushgan jinoyatchilikda o‘z faoliyatini yashirish qiyinroq kechadi. Aytish mumkinki, uyushgan jinoyatchilik o‘z faoliyatini yashirmaydi, ammo, korrupsiya yordamida hukumatni doirasini qurshab olishga harakat qiladi.
Chunki uyushgan jinoyatchilik o‘z faoliyatini kengaytirish uchun davlat sektoridagi rahbarlarni (kichik mansabdorlardan to yuqori mansabdagilar) pora berish yo‘li bilan o‘zlariga og‘dirib, yuqori daromad olish uchun sharoit yaratadilar. Bu yo‘lda ikki tomon ham yuqori darajada daromad oladi. Korrupsiya va uyushgan jinoyatchilikning ajralmas holatdagi bog‘liqligi ham shunda.
Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, poraxo‘rlik yani korrupsiya va uyushgan jinoyatchilik o‘rtasida uzviy bog‘liqlik borligi haqida 1996-yil sentyabrda Karlusrueda bo‘lib o‘tgan huquqshunoslar kuni bayramida ham gapirilib, ko‘pchilik ovoz bilan uyushgan jinoyatchilik o‘rtasida yaqqol bog‘lanish borligi ko‘rsatib o‘tilgan. Unda shunday deyilgan:
"Poraxo‘rlik uyushgan jinoyatchilik o‘sib chiqadigan bo‘liq bo‘z er hisoblanadi. Poraxo‘rlik kasofatidan jamiyat uyushgan jinoyatchilikka beriluvchan bo‘lib qoladi. Poraxo‘r amaldorlar davlat va jamiyat o‘rtasida o‘ziga xos bir ko‘prik rolini o‘ynaydilarkim, bu ko‘prik ustidan uyushgan jinoyatchilar jamiyat ichiga kirib boradilar. Uyushgan jinoyatchilikning eng xavfli shakli poraxo‘rlik yordamida siyosatning uyushgan jinoyatchilik bilan uzviy bog‘lanib qolishidir"32.
Kriminalist olimlarning fikricha korrupsiyaning uchta asosiy shakli bo‘lib, bular:
1) Siyosiy korrupsiya.
2) Mansabdor shaxslarni sotib olish.
3) Uyushgan jinoyatchilik bilan bog‘liq bo‘lgan korrupsiya.
Bularning eng xavflisi siyosiy korrupsiyadir. Bunda davlat organlarida ma’sul mansablarni egallab turgan shaxslar qarindosh-urug‘chilik (proteksionizm) tufayli qonunga qarshi ish tutadi.
Korrupsiyaning ikkinchi shakli esa kriminal faoliyatga asoslangan. Mansabdor shaxs muayyan haq evaziga sotilib g‘ayriqonuniy xizmatlarni qiladi.
Korrupsiyaning uchinchi shakli tegishli turkumdagi mansabdor shaxslarni alohida qulay sharoit yaratish uchun muayyan maqsadga yo‘naltirilgan jinoiy faoliyatga jalb qilishdan iboratdir". Yuqorida ko‘rsatilgan korrupsiyaning uch ko‘rinishi ham uyushgan jinoyatchilik bilan bog‘liqdir. CHunki mansabini suiiste’mol qilgan har-qanday shaxs, o‘z aybini yopish uchun, har-qanday jinoyatchilikka tayyor turadilar.
«Professional jinoyatchilikda, uyushgan jinoyatchilik xavfli tur hisoblanadi. U jinoiy elementlarni, rag‘batlantiradi, biriktiradi va nazorat qiladi, shuningdek jinoiy ishlarni tez suratlarda bajarishga majburlaydi.
Kriminologiyada uyushgan jinoyatchilikning 3 xil ko‘rinishi ajralib turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
