1. Kommerciyaliq banklerde kreditlewdi shólkemlestiriw tiykarlari

Kredit mexanizmi hám oniń elementleri. Kreditlew faktorlari hám usíllarí

Kredit - bul waqtinsha bos turģan pul qarjilarí pul iyesi yaki basqalar tárepinen málim múddetga, haq tólew shárti menen qarzģa aliw hám qaytarip beriw júzesinen kelip shiqqan ekonomikaliq qatnaslar jiyindisi.

Kredit járdeminde tovar-finansliq bayliqlar, turli mashina hám mexanizmler satip alinadi, tutiniwshilar qarjilari jeterli bolmaģan sharayatta tólemdi keshiktirip tovarlar satip aliwlar hám basqa har tùrli tólemlerdi ámelge asiriw imkaniyatina iye boladi.

Kredit ekonomikaliq kategoriya bolip, socialliq qatnasiqlardiń aniq bir ko‘rinisi sipatinda júzege shiģadi.

Kredit har qanday socialliq múnasibet emas, balkim socialliq islep shigariw nátiyjesi, qiymatniń hareketi, qarz beriwshi ham qarz aliwshi ortasindaģi ekonomikaliq munasibetlerdi sáwlelendiriwshi kategoriya.

Kredittiń áhmiyeti oniń ishkii belgilerin aship beriwge qaratilgan. Kredittiń áhmiyetin ashiw – bul oniń sipatlarin, kredittiń zárúr tareplerin, oni ekonomikaliq munasibetler diziminiń bir elementi sipatinda kórsetiwshi tiykarlarin biliw.

Ekonomikaliq kategoriya sipatinda kredittiń ahmiyeti kóplegen ekonomist alimlar tarepinen uyrenilip shiģilģan hám olar tárepinen kredittiń áhmiyeti boyinsha turlishe pikir bildirilgen.

Maselen, E. Voznesenskiy, A. Zverev, D. Allaxverdyan siyaqli alimlardiń pikirinshe kredit maxsus kategoriya esaplansada ol finans quramina kiredi, dep esaplaydi.

V. Zaxarov, O. Lavrushin, M. Pessel, I. Levchuk, V. Ribin, A. Qodirov, T. Qoraliev siyaqli alimlar bolsa kreditti finans penen parallel rawishte iskerlik ko‘rsetiwshi ayriqsha erkin ekonomikaliq kategoriya dep esaplaydi.

Joqaridagi pikirlerge tiykarlangan halda kredittiń bazi bir muhim tárepleri aniqlanadi: birinshiden, oniñ socialliq tovar jaratiw, milliy daramad hám pul resurslarin qayta bólistiriwge baylanisliliģi; ekinshiden, kredittiń hareket formasina (tovar yáki pul tarzinde) iye ekenligi; úshinshiden, takirár islep shiģariwdagi harekettiń tiykarģi sheshiwshi belgisi (qarz) ekenligi h.t.b.

Berilgen kredit qaytarip beriwlilik xarakterina iye. Ol usi sipati menen finansdan pariq qiladi.

Ssuda kapitali derekleriniń analizi kredittiń ekonomikaliq kategoriya sipatindagi ahmiyetin aniqlawga tiykar bolip xizmet qildi.

Bir qatar ekonomistlerdiń pikirinshe kredit jamiyettegi waqtinsha bos pul qarjilarin jiynaw hám olardi bólistiriw formasi.

Bul pikorden, kredit waqtinsha bos pul qarjilarin qarzga beriw bolip, belgilengen muddetten soń bul qarjilar òz deregine qaytip keliwi kerek.

Kredit mexanizmi degende kreditlew processin ámelge asiriwdiń formalari ham elementlerin tusiniw kerek.

Kredit mexanizminiń elementlarina kredittiñ obiekti hám subiekti,kreditlew tamoyillari,kreditlew usillari hám formalari siyaqlilar kiredi.

Kredit hám kreditlewdiń o‘zine tán qaģiydalari bolip, olar maxsus tamoyillarda sáwlelendiredi. Bular:

• 
  kredittińqaytariwsheńliligi;
  
• 
  kredittiń muddetliligi;
  
• 
  kredittiń táminlengenligi;
  
• 
  kredittiń maqsetliligi;
  
• 
  kredittiń tólemliligi;
  
• 
  kredittiń nátiyjeliligi.
  

Kredittiń qaytarip beriw tamoyili. Yaģniy kreditti qaytarip beriw shart. Qaytarip beriwlik eki jaqlama sawlelenedi, ol kreditor ushin da, qarz aliwshi ushin da birdey darejede muhimdir. Kredittiñ bul tamoyili ameliyatda kredit hám onnan paydalanģanliq ushin procent summasin kredit bergen bank esabina kóshiriw joli menen tólenedi. Usi jol menen banklar kredit resurslariniń qayta tikleniwin tamiynleydi.

Kredittiń muddetliligi. Kredit ma’lim muddet ushin beriledi. Bankdan qarz alinganda albette oniń qanday muddette beriliwi kredit pitimi kelisip alinadi.

Kredit pitimi bank penen qarz aliwshi ortasindagi pitim bolip, onda kredittiń qanday muddetke berilgenligi, kredit ushin qanday haq tóleniwi ham kreditti qaytariw kafolatlari qayd etiladi.

Kredittiń muddetliligi har eki tárep, kreditor ushin da, qarz aliwshi ushin da muhimdir. Eger kreditor qarzdi procenti menen o‘z waqtinda qaytip alsa, bunda qarz aliwshiniń kreditor aldindagi isenimliligi tastiyqlanadi hám jáne takirar qarz aliw imkaniyati ta’miynlenedi.

Kredittiń muddetliligi boyinsha shartnamada ko‘rsetilgan shartlerdiń buziliwi qarz beriwshiniń qarz aliwshiga nisbatan ekonomikaloq jaza sharalari (jarima formasinda, kredit boyinsha procent darejesin asiriw, kredittiń muddetin qisqartiriw ham basqalar)di qollawi mumkin.

Kredittiń muddetliligi:

• 
  kelib tusiwshi qarjilardiń tejemli ham qayta isletiw muddetine;
  
• 
  islep shiģarilgan tovardi jiberiw muddetine;
  
• 
  tovarlardi satiw muddetine;
  
• 
  aylanba fondlariniń sheńberlik aylanisiniń tezligine baylanisli.
  

Kredittiń ta’miynlengenligi. Bul tamoyil menen pul massasi (qiymat) hám islep shigariw ( xizmet kórsetiw ) ortasinda bo‘lishi zarur bo‘lgan mutanosiblik ( proporsiyalar ) ning bir me’yorda bo‘lishi ta’miynlenedi. Yaģniy bunda xojaliq aylanba qarjilarinda qatnasiwshi bank qarjilariniń har bir summina tovar-moddiy bayliqlardiń bir summi qarama-qarsi turiwi talap etiledi.

Basqasha qilip aytqanda, banklar toarepinen beriletuģin kreditlar tovar-moddiy bayliqlar ham malim xarajatlar bilan to‘liq ta’minlangan bo‘lishi kerak. Tarmaqlarga taámiynlenbegen kreditlardiń beriliwi bank kreditlarininń bankka qaytip kelmesliligine tiykar ( asos ) esaplanadii. Bul óz nawbetinde banktiń likvidliligine ham pul muomalasiga ulken ta’sir ko‘rsetedi. Usi sebepli banklar tomonidan beriladigan kreditlarning tovar-moddiy boyliklar ham xarajatlar bilan ta’minlangan bo‘liwina alohida itibar beriledi.

Kreditttiń maqsetlililigi. Yaģniy, alingan kreditlar aniq bir maqsetti amelge asiriwga yo‘naltirilgan boliwi kerak. Bunda kredit muayyan aniq obiektqa:

• 
  islep shiģariw qarejetlerine;
  
• 
  islep shiģariw zapaslarina;
  
• 
  tayar tovarģa;
  
• 
  jiberilgen tovarlar h.t.b beriledi.
  

Kredittiń tòlemliligi. Yaģniy, kredit ushun haq tòlew zarurligi, bank qarzdi teginge bermeydi, buniń ushin qarz aliwshidan procent óndiredi. Procent - bul qarız haqi bolıp tabıladı. Onıń muǵdarı berilgen qarızǵa salıstırǵanda procent esabında belgilenedi.

Sonday eken, kreditning tólewliligi onıń tolıq summada óz iyesine qaytarılishigina emes, usınıń menen bir qatarda kredit ushın procent formasındaǵı tólew menen qaytarılishini ańlatadı (protsentsiz jeńillikli kreditler bunnan istisno).

Kreditning natiyjeliligi. Bul princip tekǵana kredit summası hám protsentti bankke qaytarıp tólewin, sonıń menen birge odan kreditlangan yamasa finanslastirilgan tarawdıń, tarmaq, kárxana qansha nátiyjelililikke eriskenin ańlatadı. Usi sebepli kredit ajıratıwdan yamasa beriwden aldın sol kreditning nátiyje beriw múmkinshiligın esap-kitap qılıw zárúr. Eger mısalı, joybarǵa qoyılatuǵın aqsha nátiyje bersagina, sondaǵana bul joybarǵa aqsha ajıratıw kerek. Kredittiń (K_s) Islep shıǵarıw jáne onıń realizatsiya kólemine (Rh) tikkeley baylanıslı bolıp tómendegishe anıqlanıwı múmkin:

Bul jerde,

K_h – berilgen kredittiń ortasha kólemi

Eger kárxana kreditler resursın kem tartıp onıń bir so'miga kóp ónim realizatsiya etken bolsa, sonday eken kreditning natiyjeliligi sonshalıq joqarı boladı.

Kreditning natiyjeliligin támiyinlew maqsetinde batıs mámleketleri ámeliyatında kreditlashning biz ushın jańa qaǵıydası, yaǵnıy «5-S» qaǵıydası qollanıladı. Buǵan tiykarınan hár bir «S» boyınsha kárxananıń iskerligi analiz etip shıǵıladı hám kárxana iskerligi talapǵa juwap bersagina kárxanaǵa kredit beriledi. Qaǵıydaǵa qaray «S» háripleri tómendegi táreplerdi ańlatadı :

S1(sharacter) - Qarız alıwshınıń bazardaǵı abıraysı, onıń jaǵdayın anıqlaw. C2 (capacity) - Qarız alıwshınıń baslaǵan jumısın aqırıǵa shekem etkaza alıw, tiyisli dáramat alıw hám de bank kreditlerin qaytarıp beriw qábileti. C3 (capital) - qarz aliwshi sarmoyasiniń jeterliligi. C4 (conditions) – bul biznestiń rawajlaniwi juzesinen shartler. C5 (collateral) - garov (kafolat, kafillik, sug‘urta polisi, tovar-moddiy boyliklar va boshqalar).

Hár qanday banktiń kórsetetuǵın xızmetlerin kózqarasınan onıń kredit portfelin tártipke salıp turıw oǵada zárúrli bolıp tabıladı. Zero, kreditning birpara túrlerin beriw nızam menen shegaralanǵan, birpara kredit túrleri bolsa ulıwma qadaǵan etilgen.

Maselen:

• 
  banktiń óz aksiyası menen támiyinlengen kreditlerdi beriwi ulıwma qadaǵan etilgen, sonıń menen birge, banktiń óz xızmetkerlerine tutınıw kreditini beriwi de shegaralanǵan ;
  
• 
  ipoteka kreditining kólemi bank kapitalı hám tabısı ma`nisi yamasa múddetli hám fond depozitlaridagi aqshalar kóleminiń 70 procentinen aspawı kerek;
  
• 
  Bir qarız alıwshıģa berilip atırǵan kredit muǵdarı bank kapitalı hám tabısınıń 15 procentinen aspawı kerek, qarızdar kredit ushın demde aqshaǵa aylandırıw múmkinshiligine iye girew bergende, berilip atırǵan kredittiń kólemi bank kapitalı hám paydanıń 25 payızın uyımlastırıwı múmkin;
  
• 
  bank kredit beriw processinde klient menen kredit shártnaması tuzgunga shekem oǵan kreditning jıllıq procent stavkası, yaǵnıy kreditning baxası, kredit ushın tolıqnatuǵın tólewler hám salıqlar haqqında informaciya beriwi kerek.
  

Kredittiń mánisin onıń hasası malum waqıttan keyin qaytarıp beriwsheńlik shárti hám procent menen qaytarıwı shárti jáne de keńlew ashıp beredi. Bul hár eki shártdan tısqarı kredittiń ekonomikalıq kategoriya retinde háreket etiwin tiykarlaw ushın ekonomikalıq munasábetlerdiń tereń social - ekonomikalıq belgilerin esapqa alıw zárúr.

Kredit mánisiniń analizi úzliksiz process. Bunda analiz processinde tazadan jańa belgiler, ayrıqshalıqlar júzege shıǵıwı múmkin.

Hár qanday ekonomikalıq kategoriya óziniń funksiyalarına iye bolǵanı sıyaqlı kredit da óziniń bir qatar funksiyalarına iye. Social ekonomikalıq sistemada kredittiń ornı hám roli ol atqarap atırǵan funksiyaları menen anıqlanadı. Kredittiń funksiyası - bul kredittiń ekonomikada iskerliginiń konkret túrde kórinetuǵın bolıwı bolıp tabıladı.

Kreditti analiz qılıwda, funksiya, onıń mánisi hám roli ortasındaǵı aralıq zveno retinde kórip shıǵıladı.

Kredittiń funksiyaları haqqında ilimpazlar ortasında birden-bir izbe-izlik joq.

I. Lavrushinniń pikirine qaraǵanda, kredittiń funksiyaların analiz qılıwda eki sheshilmegen mashqala ámeldegi:

1) funksiyani túsiniwdiń stilistik tiykarları ;

2) funksiyalardiń quramı hám strukturası.

Kredittiń strukturalıq bóleginen kelip shıqqan halda oǵan tómendegi munasibetlerge tán funksiyalar tiyisli:

a) kreditordiń qarız alıwshı hám qarızǵa beriliwshi baha menen munasábeti arqalı ;

b) qarız alıwshınıń kreditor hám qarızǵa beriliwshi baha menen munasábeti arqalı ;

v) qarızǵa beriliwshi baha menen kreditor hám qarız alıwshınıń munasábeti arqalı.

Kreditor hám qarız alıwshı ortasındaǵı munasábet sonday anıqlanadi, bunda kreditor qarız alıwshına resurlarni usınıs etedi, qarız alıwshı bul rusurslardi isletedi hám bunda qarızǵa beriluvchi baha kreditor hám qarız alıwshı ortasında aylanadı. Bul jerden kredittiń birinshi funksiyası kelip shıǵadı :

1. Qarızǵa beriliwshi bahanı waqtınsha paydalanıwǵa beriw funksiyası

Kredit hám pul qarjları ortasındaǵı munasábetlerden kelip shıqqan halda, kreditning haqıyqıy pullardı kredit pulları menen almastırıw funksiya aldınǵa surilgan. Lekin bul funksiya házirgi kúnde ekonomikalıq munasábetler «sahnasidan» shıǵıp ketken.

Kreditning sırtqı ortalıq menen baylanısı onıń ekinshi funksiyasın keltirip shıǵaradı.

2. 
   Qayta bólistiriw funkciyasi
   

Kredit tákirar islep shıǵarıw procesiniń barlıq fazalarına - islep shıǵarıw, bólistiriw, mámile hám tutınıwǵa xızmet kórsetedi. Tákirar islep shıǵarıw procesi menen baylanıslı halda kredit, islep shıǵarıw, bólistiriw yamasa tutınıw processinde keshetuǵın funksiyalardan ayrıqsha bolıp esaplanıw qayta bólistiriw funksiyasın atqaradı.

Bazar ekonomikası sharayatında ssuda kapitalı bazarı waqtınsha bos finanslıq resursların bir iskerlik jabxasidan basqasına jóneltiriwshi hám nátiyjede joqarı paydanı támiyinleytuǵın ayriqsha dásteg retinde kórinetuǵın boladı.

Qayta bólistiriw funksiyası járdeminde kárxanalar, shólkemler, mámleket hám jeke sektordıń bos pul qarjları hám dáramatları ssuda kapitalına aylantırıladı hám waqtınsha paydalanıwǵa, muayyon tólew tiykarında beriledi. Bul funksiya járdeminde óndiristegi proporsiyalar hám pul kapitalı háreketi basqarilib turıladı.

3. Mámile qárejetlerin tejew funksiyası

Kredit payda bolıw dáwirinen baslap haqıyqıy pullardı (altın, gúmis) kredit pulları - veksellar, banknotalar, shekler menen almasınıwın támiyinlep kelgen. Lekin, altındıń monetar roli joǵalıp ketiwi sebepli kredit bul funksiyası járdeminde naq pulsiz esap -kitaplardı rawajlantirib, esap -kitaplardı tezligin hám kem ǵárejetliligini támiyinlamoqda. Kapitaldıń mámilede bolıw waqtıniń tejew etiliwi onıń óndiriste bolıw waqtın asıradı jáne bul islep shıǵarıwdı keńeytiwge, paydanıń artıwına alıp keledi.

Bul funksiyanıń ámelge asıwı kreditning ekonomikalıq mánisinen kelip shıǵadı. Onıń deregi sanaat hám sawda kapitalınıń dóńgelek aylanıwı processinde waqtınsha bosagan finanslıq aqshalar esaplanadı. Xojalıq sub'ektleri pul qarjlarınıń kelip túsiwi hám isletiliwi ortasındaǵı waqıt boyınsha parq tek ǵana artıqsha aqshalar kólemin emes, bálki finanslıq aqshalardıń etiwmovchiligini da anıqlap beredi. SHuning ushın kárxana hám shólkemlerdiń óz aylanba qarjlarınıń waqtınshalıq etiwmovchiligini toltırıw ushın ssudalar beriw keń tarqalıp barǵan.

4. Kapital toplanıwınıń jedellashuvi hám konsentraciyalashuvi funksiyası.

Kapital toplanıwı procesi ekonomikalıq rawajlanıwdıń turaqlılashuvi hám xojalıq jurgiziwshi xar bir sub'ekttiń maqsetke jetiwiniń zárúrli shárti esaplanadı. Bul máseleni sheshiwge hám islep shıǵarıwdı keńeytiwge, sonıń menen birge qosımsha payda alıwǵa qarız qarjlarınan paydalanıw járdem beredi. SHuni aytıp ótiw zárúrki, ekonomikalıq krizis dáwirinde bul resurslarınıń qımbatliligi kópshilik xojalıq iskerligi jabxalarida kapital toplanıwın jedellestiriw máselesin sheshiwde tosqınlıq etedi.

5. Mámilege tólew quralların shıǵarıw funksiyası.

Bul funksiyanıń ámelge asıw processinde kredit tek ǵana tavar emes, bálki pul mámilesiniń jedellashuviga, odan naq pullardı siqib shıǵarıp, tólewler aylanıwınıń tezlashuviga unamlı tásir kórsetedi. Kredit sebepli pul mámilesi sheńberine veksel, shek, kredit kartochkaları sıyaqlı qurallardı kiritilip, naq pulli esap -kitaplardı naqdsiz operatsiyalar menen almastıradı. Bul bolsa ishki hám xalıq aralıq bazar daǵı ekonomikalıq munasábetler mexanizmin ańsatlashtiradi hám tezlestiredi. Bul máseleni sheshiwde kommerciya krediti zamanagóy tavar almasınıwınıń kerekli elementi retinde zárúrli orın tutadı.