1. Klassik (mumtoz) iqtisodiy maktab paydo bo'lishining tarixiy

1. Klassik (mumtoz) iqtisodiy maktab paydo bo'lishining tarixiy 
shart-sharoitlari va uning xarakteristikasi 
Angliya iqtisodiyotida, sohibkorlarning boyishida mustamlakachilik siyosati 
katta o'rin egalladi. Gollandiya, keyinchalik Fransiya ustidan dengizda erishilgan 
g'alaba tufayli Angliya jahondagi eng yirik va kuchli dengiz davlatiga aylandi. 
Inqilobgacha va to 1830 yillargacha bu erda proteksionizm (savdoda chetga 
ko'proq chiqazib, chetdan kamroq kiritish) siyosati (eksport importdan ko'p) 
o'tkazilgan, bu esa savdoning (ayniqsa o'z mustamlakalariga) keskin o'sishiga olib 
keldi. Demak, savdo, tovar-pul munosabatlari ham keskin oshdi.

---

Xalq xo'jaligining yuksak rivoji ilmiy kashfiyotlarni taqozo etdi. Shu davrda 
Angliyada tabiiy fanlar, ayniqsa mexanika, astronomiya va fizika tez rivoj topdi. 
Bu davrning eng buyuk vakili 
Isaak Nyuton
dir (1643-1727yy.), 
Tomas Gobs
(1588-1679yy.) ingliz faylasufi, mexanistik materializm sistemasining asoschisi 
sifatida katta ahamiyatga ega. Uning fikricha, jamiyat mexanizmga o'xshash narsa, 
uning oddiy elementi inson degan g'oya yotadi. «Inson insonga bo'ri» iborasi shu 
olimga tegishli, uningcha egoizm insonni harakatlantiruvchi kuchdir. Bu olimda 
tarixga zid fikrlar mavjud bo'lishiga qaramay, uning fikricha, ijtimoiy hayotda ham 
xuddi tabiatdagi kabi ob'ektiv qonuniyatlar mavjuddir. Ana shunday sharoitda 
klassik iqtisodiy maktab shakllandi va rivojlandi. Bu davrda merkantilizm ta'limoti 
talabga javob bermay qo'ydi va uning buzilishi ro'y berdi.
Merkantilistlardan farqli ravishda (ular iqtisodiyotning faqat muomala 
sohasinigina tahlil etganlar), klassik maktab namoyandalari feodalizm o'rniga 
kelgan nisbatan progressiv kapitalistik munosabatlarning ichki iqtisodiy aloqalarini 
o'rgandilar va o'z tadqiqotlarini asosan ishlab chiqarish sohasiga ko'chirdilar. 
Klassik iqtisodiy maktab deganda V.Pettidan boshlanadigan iqtisodiy tadqiqotlar 
tan olinadi, bu ta'limot ishlab chiqarishdagi bozor munosabatlarining ichki 
aloqadorligini o'rganadi va tahlil etadi. V.Petti klassik maktab otasi va 
statistikaning kashfiyotchisidir. Angliyada 
V.Petti
, Fransiyada 
P.Buagilber
shu 
maktabning boshlovchilari bo'lsa, Fransiyada shu maktabning bir yo'nalishi bo'lgan 
fiziokratlar vujudga keldi (F.Kene, A.Tyurgo) va u 
A.Smit, D.Rikardolar
bilan 
yakunlanadi. Bu davr kapitalistik munosabatlar rivojiga yo'l ochib berdi. 
R.Xeylbroner
va 
L.Turoularning
fikricha («
Ekonomika dlya vsex
»), ishlab 

---

chiqarish omillari vujudga keldi: mehnat, er va kapital tovarga aylantirildi, 
bungacha ular tovar bo'lmagan. Hozirgi davr tili bilan aytganda, bozor tizimi, 
bozor jamiyati barpo etila boshlandi.
Yangi ta'limotning klassik (mumtoz) deb atalishiga sabab avvalo shuki, 
hozirgi iqtisodiyotning asosida yotuvchi ko'pgina nazariya va metodologik 
qoidalarning haqiqiy ilmiy xarakteri bilan izohlanadi. Mana shu maktab 
namoyondalarining xizmatlari tufayli iqtisodiy nazariya ilmiy fan darajasiga 
ko'tarildi. Erkin xususiy tadbirkorlikning ahamiyati isbotlab berildi. P.Samuelson 
fikricha, yangi ta'limot to'la laisser faire (ya'ni tadbirkorlik faoliyatiga davlatning 
mutlaq aralashmasligi) sharoitiga o'tishga va voqealarning boshqacha rivojiga olib 
keladi va faqat XIX asrning oxirlarida deyarli barcha mamlakatlarda davlat 
iqtisodiy funksiyalarining doimiy kengayishi ro'y berdi. Bu ta'limot namoyondalari 
Angliyada 
V.Pettidan 
to 
D.Rikardogacha, 
Fransiyada 
P.Buagilberdan 
S.Sismondigacha (XIX asrning o'rtalarigacha) yangi jamiyatning haqiqiy ishlab 
chiqarish munosabatlarini tadqiq etdilar. Ularning fikricha, erkin xo'jalik 
faoliyatida shu davrdagi tuzum mukammal deb qaraladi.
Ya.S.Yadgarov klassik maktab rivojlanishida (ma'lum shart bilan) 4 bosqichni 
ajratadi: