1. Klassik (mumtoz) iqtisodiy maktab paydo bo'lishining tarixiy

1) iste'mol qiymati, 2) almashuv qiymati
- mahsulot almashsa yoki sotilsa 
yuzaga chiqadi. Masalan, dehqon mehnatida shunday umumiylik borki, unga ko'ra 
barcha mehnatlarni bir-biri bilan solishtirish (chog'ishtirish) mumkin, narsalar 
(baxt-saodat) - tovarlarni almashuv qiymati bilan, ish vaqtini sarflash, umuman 
ishchilarning unumli energiya sarflashi bilan aniqlash mumkin. Bundan abstrakt 
mehnat tushunchasi kelib chiqadi va buni birinchilardan bo'lib V.Petti tushuna 
boshladi. U mehnatning tabiiy bahosini ish haqi deb biladi va uning miqdorini 
aniqlashni o'zining vazifasi qilib qo'yadi. O'sha davrda Angliyada ish haqi qonun 
bilan tartibga solingan, uning eng yuqori pog'onasi ishchilarning hayoti uchun 
zarur bo'lgan jismoniy minimum mablag'lardan iborat edi (sog'lom odamning 
kunlik o'rtacha ovqati). Petti har bir ishchi «yashash, mehnat qilish va ko'payish 
uchun» kerakli narsani olsa bas, degan qisqacha xulosalarga keladi. Bu holatni 
V.Petti nazariy jihatdan isbotlamoqchi bo'ldi. U o'yladiki, agar ishchilarga 
ko'rsatilgan minimumdan masalan ikki hissa ko'p haq to'lansa, ular ikki marta 
kamroq ishlaydilar.
Tirikchilik uchun zarur mablag'lar nazariyasi xato bo'lib, avvalo ishchi kuchi 
qiymatiga kiruvchi tarixiy va ahloqiy elementlarni o'z ichiga oladi. Shu bilan birga 
bu nazariyaning ijobiy tomoni ham mavjud bo'lib, ishchilar o'zlari yaratgan 
qiymatning faqat bir qismini (tiriklik uchun kerakli minimum mablag'ni) 
olayotgani ma'lum bo'lib qoldi. Mehnat tufayli yuzaga kelgan qiymatning boshqa 
qismi esa qo'shimcha mehnat natijasi sifatida namoyon bo'ladi, bu qo'shimcha 

---

qiymat uningcha rentadir.
U ishlab chiqarmaydigan aholiga - dindorlar, advokat, amaldorlarga salbiy 
munosabatda bo'ldi, xuddi shuningdek u sotuvchilar sonini ham keskin kamaytirish 
tarafdori edi. Tadbirkorlar va er egalarining daromadlarini belgilash uchun 
umumiy bo'lgan «Renta» tushunchasi kiritiladi.
V.Petti renta nazariyasini ham ishlab chiqdi (siz ham rentani bir eslang). 
Uning fikricha, renta mahsulot (natura) ko'rinishida ish haqi va urug'likni 
ajratgandan keyin qoladigan mahsulot miqdoriga teng bo'lishi kerak. Demak, bu 
holda renta qo'shimcha mahsulotga teng. Pul holidagi renta qo'shimcha 
mahsulotning kumush miqdoriga teng qiymatidir.
V.Pettida foyda tushunchasi alohida kategoriya shaklida yo'q, renta barcha 
qo'shimcha qiymatga teng miqdor deb baholanadi. Shu sababli renta to'g'risidagi 
nazariyada amalda qo'shimcha qiymat haqida gap boradi. Qiymatni mehnat sarflari 
sifatida qarab, V.Petti birin-ketin renta (qo'shimcha qiymat)ni qo'shimcha mehnat 
natijasi ekanligini aniqlaydi. Buni fermerning foydasi sifatida ham qaraydi.
Ish haqi va rentani mehnat asosida yuzaga kelgan qiymatning bir bo'lagi 
sifatida tahlil etib, Petti muhim qisqacha xulosalar chiqaradiki, unga ko'ra ish haqi 
va renta bir-biriga qarshi. Masalan, deydi u, bir bushel (36.4 kg) bug'doy 60 
pensdan sotiladi, undan 20 pensi er rentasiga, 40 pensi er egasining ish haqi 
sifatida berilsa va ish haqi 1/8 ga yoki kuniga 8 dan 9 pensga ko'tarilsa, er 
egasining 1 bushel bug'doydagi hissasi 40 dan 45 ga ko'tariladi, er rentasi esa 20 
dan 15 pensga (ya'ni 5 pensga) kamayadi.

---

V.Petti rentaning kelib chiqishi to'g'risida ham muhim va qiziqarli fikrlarni 
beradi (umuman, renta absolyut va differensial bo'ladi). Differensial rentaning 
kelib chiqishini u er uchastkalarining turlicha joylashganligi bilan tushuntiradi 
(birinchi sabab, ya'ni bozorga uzoq-yaqinligi, masofa, transport sarflari). U 
rentaning ikkinchi sababini ham aniqlab, erning tabiiy unumdorligining turlicha 
ekanligini ko'rsatgan (o'zbek xalqida ham «Erdan erning farqi bor, etmish ikki xil 
narxi bor», degan yaxshi makol bor). Olimlarning fikricha, V.Petti differensial 
rentani Adam Smitdan ham yaxshi bayon etgan.
Absolyut renta haqida gap borganda shuni aytish kerakki, bu renta erga 
xususiy mulkchilik bo'lganda namoyon bo'ladi. V.Petti er bahosi masalasini juda 
qiziq va noyob ravishda hal etishga uringan. Uning fikricha, erni sotib oluvchi har 
yili renta olish huquqini qo'lga kiritgan shaxsdir. Shu sababli erning bahosi bir 
yillik rentani ma'lum bir songa ko'paytirish orqali aniqlanadi. Hamma masala 
shunda bo'lib, uni tanlash talab etiladi. Xo'sh, u nima bo'lishi mumkin?
V.Petti bu savolga javoban shunday deydi: er sotib oluvchi o'zi va o'ziga 
yaqin avlod-ajdodlarining manfaatlarini e'tiborga olib ish yuritadi. Uningcha, 
odatda uch avlod vakillari bir vaqtda hamkorlikda yashaydilar: buva (50 yosh), 
o'g'il (28 yosh) va nabira (7 yosh). U shu uch avlodning hamkorlik davrida 
yashagan yillar rentasi yig'indisini er bahosi deb qabul qiladi. U Angliya uchun 
bunday son 21 yilga teng ekanligini aniqlaydi. Demak, erning bahosi shuncha bir 
yillik rentalar yig'indisiga teng, degan qisqacha xulosalar chiqariladi.
V.Petti yerni sotib oluvchi uchun yer yillik daromad manbai ekanligini 
tushungan. Shunga muvofiq u yerning bahosi shunday summaga teng bo'lishi 

---

kerakki, bu summa har yili olinadigan renta huquqini beradigan bo'lishi kerak, deb 
to'g'ri hisoblagan. Amalda y
erning bahosini
kapitallashgan rentadek hisoblash 
orqali 
V.Petti
masalaning mohiyatini to'la va to'g'ri tushungan.
Ammo erning bahosi masalasi hali to'la hal etilmadi, chunki erning bahosi 
ikki omilga bog'liq: 1) yer rentasining miqdori, 2) prosent (foiz) darajasi. V.Petti 
esa yuqorida qayd etilganidek, ssuda prosentini er bahosidan chiqargan. Bu qiyin 
ahvoldan chiqish uchun u er bahosi rentaning 21 ga ko'paytirilganiga teng deb 
hisoblagan (uch avlod - buva, ota va nevara birgalikda 21 yil yashaydilar va erdan 
birga foydalanadilar, degan qisqacha xulosalar). Erning asl bahosi masalasini 
boshqa olimlar to'g'ri hal etdilar.
V.Pettining «