1. Kasbiy psixologiya tushunchasi va ularning vazifalari

*Tashqi faollik - bu tashkaridan uz ichki istak-xoxishlarimiz ta’sirida bevosita ko’rish, qayd qilish mumkin bulgan harakatlarimiz, mushaklarimizning harakatlari orqali namoyon bo‘ladigan faollik.

* Ichki faollik – bu bir tomondan u yoki bu faoliyatni bajarish mobaynidagi fiziologik jarayonlar (moddalar almashinuvi, qon aylanish, nafas olish, bosim uzgarishlari) hamda, ikkinchi tomondan, bevosita psixik jarayonlar, ya’ni aslida ko’rinmaydigan, lekin faoliyat kechishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni uz ichiga oladi.

Misol tariqasida xayotdan shunday manzarani tasavvur kilaylik: uzok ayriliqdan sung ona uz farzandi visoliga yetdi. Tashki faolllikni biz onaning bolasiga intilishi, uni kuchoklashi, yuzlarini siylashi, kuzlaridan okkan sevinch yoshlarida ko’rsak, ichki faollik- usha kuz yoshlarini keltirib chikargan fiziologik jarayonlar, ichki soginchning asl sabablari (ayriliq muddati, nochorlik tufayli ayriliq kabi yashirin motivlar ta’siri), ko’rib idrok kilgandagi uzaro bir-birlariga intilishni ta’minlovchi ichki, bir qarashda ko'z bilan ilgab bulmaydigan emotsional holatlarda namoyon bo‘ladi. Lekin shu manzarani bevosita guvoxi bo‘lsak ham, taxminan qanday jarayonlar kechayotganligini tasavvur qilishimiz mumkin. Demak, ikkala turli faollik ham shaxsiy tajriba va rivojlanishning asosini tashkil etadi. Bir qarashda har bir aniq shaxsga uning extiyojlariga boglik bo‘lib tuyulgan bunday faollik turlari aslida ijtimoiy xarakterga ega bo‘lib,shaxsning jamiyat bilan bo‘ladigan murakkab va uz aro munosabatlarining okibati xisoblanadi

Inson faolligi «harakat», «faoliyat», «xulk» tushunchalari bilan chambarchas boglik bo‘lib, shaxs va uning ongi masalasiga borib takaladi. Shaxs aynan turli faolliklar jarayonida shakllanadi, uzligini namoyon kiladi ham. Demak, faollik yoki inson faoliyati passiv jarayon bulmay, ongli ravishda boshkariladigan faol jarayondir. Inson faolligini mujassamlashtiruvchi harakatlar jarayoni faoliyat deb yuritiladi. Ya’ni, faoliyat- inson ongi va tafakko’ri bilan boshkariladigan, undagi turli-tuman extiyojlardan kelib chikadigan, hamda tashki olamni va uz-uzini uzgartirish va takomillashtirishga karatilgan uziga xos faollik shaklidir. Bu-yosh bolaning real predmetlar moxiyatini uz tasavvurlari doirasida bilishga karatilgan uyin faoliyati, bu-moddiy ne‘matlar yaratishga karatilagn mehnat faoliyati, bu-yangi kashfiyotlar ochishga karatilgan ilmiy-tadkikotchilik faoliyati, bu-rekordlarni kupaytirishga karatilgan sportchining maxorati va shunga uxshasha. Shunisi xarakterliki, inson har dakikada qandaydir faoliyat turi bilan mashgul bo‘lib turadi.

Faoliyat turlari. Jismoniy va aqliy harakatlar. Har qanday faoliyat real shart-sharoitlarda, turli usullarda va turlicha ko’rinishlarda namoyon bo‘ladi. Kilinayotgan har bir harakat ma’lum narsaga – predmetga karatilgani uchun ham, faoliyat predmetli harakatlar majmui sifatida tasavvur kilinadi. Predmetli harakatlar tashki olamdagi predmetlar xususiyatlari va sifatini uzgartirishga karatilgan bo‘ladi. Masalan, ma’ruzani konspekt kilayotgan talabaning predmetli harakati yozuvga karatilgan bo‘lib, u avvalo usha daftardagi yozuvlar soni va sifatida uzgarishlar qilish orkali, bilimlar zaxirasini boyitayotgan bo‘ladi. Faoliyatning va uni tashkil etuvchi predmetli harakatlarning aynan nimalarga yunaltirilganiga karab, avvalo tashki va ichki faoliyat farklanadi. Tashki faoliyat shaxsni urab turgan tashki muxit va undagi narsa va xodisalarni uzgartirishga karatilgan faoliyat bulsa , ichki faoliyat – birinchi navbatda aqliy faoliyat bo‘lib, u sof psixologik jaraenlarning kechishidan kelib chikadi. Kelib chikishi nuktai nazaridan ichki-aqliy, psixik faoliyat tashki predmetli faoliyatdan kelib chikadi. Dastlab predmetli tashki faoliyat ruy beradi, tajriba orttirib borilgan sari sekin-asta bu harakatlar ichki aqliy jaraenga aylanib boradi. Buni nutk faoliyati misolida oladigan bo‘lsak, bola dastlabki so‘zlarni kattik tovush bilan tashki nutkida ifoda etadi, keyinchalik ishida uzicha gapirishga urganib,uylaydigan, muloxaza yuritadigan, uz oldiga maksad va rejalar kuyadigan bo‘lib boradi.

Jismoniy va aqliy harakatlar. Har qanday sharoitda ham barcha harakatlar ham ichki-psixologik, ham tashki muvofiklik nuktai nazaridan ongi tomonidan boshkarilib boradi. Har qanday faoliyat tarkibida ham aqliy, ham jismoniy–motor harakatlar mujassam bo‘ladi .

4.Faoliyat motivatsiyasi va sifatining o'zaro bog'liqligi chiziqli emas. Demak, mantiqiy fikrlashning to'g'ridan-to'g'ri mantig'iga ko'ra, motiv inson faoliyati darajasini va shuning uchun u amalga oshiradigan faoliyatning samaradorligi va sifatini belgilovchi omil bo'lib xizmat qiladi. Aslida, hamma narsa ancha murakkab.Tarixiy jihatdan bu masalani o'rganish XX asrning birinchi choragida turli darajadagi kuchlarni rag'batlantirishning faollik darajasiga ta'siri, hissiy reaktsiya kuchi va o'rganish samaradorligi bilan bog'liq holda boshlangan. Bunday holda, motivatsiya deganda, odamlar va hayvonlarning faolligiga, farmakologik preparatlar kiritilgunga qadar har qanday rag'batlantiruvchi ta'sir tushuniladi. Ayniqsa Yerks va Dodson tajribalari shuni ko'rsatdiki, haddan tashqari qo'zg'atish o'rganish tezligining pasayishiga olib keladi. Eksperimentga uchta kamsitish darajasini o'z ichiga olgan vazifa topshirildi; Rag'batlantirishning uchta darajasi (motivatsiya) ham ko'zda tutilgan edi: xato uchun jazo sifatida kuchli, o'rta va zaif elektr toki urish

1) ma'lum bir darajaga turtki ortishi bilan, faoliyatning sifati ham oshadi, ammo tepaga

ko'tarilgandan keyin motivatsiyaning yanada ortishi hosildorlikning pasayishiga olib keladi. Faoliyat eng muvaffaqiyatli bajarilgan motivatsiya darajasi deyiladi tegmaslik motivatsiya. I.e. h istak qanchalik kuchli bo'lsa, natijalar ham shuncha yaxshi bo'ladi. Ammo faqat ma'lum darajada.  Agar motivatsiya ushbu "cho'qqidan" o'tib ketsa, natijalar yomonlashadi.

2) shaxs uchun o'z faoliyatini amalga oshirish qanchalik qiyin bo'lsa, u uchun motivatsiya darajasi shunchalik past bo'ladi. Tegishli dinamika qo'ng'iroq shaklidagi egri shaklida grafik ravishda namoyish etiladi.

Shu bilan birga, ushbu qonun haqida gap ketganda, ba'zi bir mulohazalar qilish kerak: Yerks-Dodson tajribalari ularning sabablari haqida gaplashayotganini isbotlamaydi. Ehtimol, turli darajadagi tashvish, jazodan qo'rqish tufayli o'rganish samaradorligi o'zgargan.Va shunga qaramay, birinchi navbatda, amaliyot eng yaxshi motivatsiya va motivatsiya kuchi mavjudligini tasdiqlaydi. Buni isbotlash uchun bir nechta misollar.

Imtihonlarga odatdagidan ham yomonroq javob bergan maktab o'quvchilari bu juda kuchli motivatsiyaga ega, o'zini yuqori baholaydigan va da'volarning etarli emasligi bilan ajralib turadigan odamlardir. Imtihonlarda ular hissiy zo'riqish belgilarini aniq ko'rsatadilar.

Shuning uchun, taniqli suzuvchi, Olimpiya chempioni, agar u maksimal darajada va umuman, ma'lum bir natijaga yo'naltirilsa, u yaxshi vaqtni ko'rsatmaydi, degan so'zlariga shubha yo'q. U soniyalarga emas, balki masofani to'g'ri o'tishiga yo'naltirilishi kerak,

Shuni ta'kidlash kerakki, motiv kuchini o'lchash, ya'ni mohiyatan - ehtiyojlarning energiya xususiyatlarini o'lchash hali ham jiddiy qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Ko'pgina hollarda, tadqiqotchilar turli xil so'rovnomalar yordamida aniqlangan ehtiyoj va sabablarning subyektiv bahosidan qoniqish.