1. Ishlab chiqarish tadbirkorligi Tijorat tadbirkorligi

Ishlab chiqarish tadbirkorligining mohiyati. Tadbirkor­lik faoliyati turlari nisbatan mustaqil bo’lib, bir-birini to’ldirib keladi. Tadbirkorlik faoliyatining barcha turlarini belgilab beruvchi ishlab chiqarish tadbirkorligi­ning ustuvorligini tan olish kerak.
Innovatsion, ilmiy-texnik faoliyat, tovarlarni bevosita ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va shu sohadagi axborot bilan ishlash faoliyati ishlab chiqarish tadbirkorligi­ga kiradi. Ishlab chiqarish bilan shug’ullanmoqchi bo’lgan har bir ishbilarmon tadbirkorlik faoliyatining qaysi turi bilan shug’ullanishini, qanaqa mahsulot ishlab chiqarishini, qanday xizmat ko’rsatishini oldindan belgilab olishi lozim. Shu ish amalga oshgandan keyin tadbirkor marketing bilan shug’ullanadi. Tovarga bo’lgan talabni bilish maqsadida u tovarning potentsial iste’molchilari, haridorlari, ulgurji va chakana savdo bilan shug’ullanuvchi tashlkilotlar bi­lan aloqa qiladi. Muzokaralar ishbilarmon va bo’lajak haridorlar o’rtasida shartnoma tuzilishi bilan yakunlanadi. Tuzilgan shartnoma tadbirkorlikdagi tavakkalchilikning oldini olishga imkon beradi. Shu ishlar amalga oshmasa, tad­birkor faqat og’zaki va’dalar asosida ishlab chiqarish faoliyatini boshlaydi. Shakllangan barqaror bozor sharoitida rivojlangan mamlakatlarda og’zaki kelishuvlar ishonchli kafolat bo’lib, kerak bo’lgan xollarda shartnoma, bitim shak­lida rasmiylashtiriladi. Biroq, bizning mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti endi shakllanayotgan davrda og’zaki bitimlarning kafolati past va tavakkalchilik kuchlidir.
Tadbirkorlik faoliyatining keyingi bosqichi ishlab chiqarish omillarini sotib olish yoki ijaraga olishdir.
Ishlab chiqarish omillari. Ma’lumki, ishlab chiqarish omillari ishlab chiqarish fondlari, ishchi kuchi, axborotdan iborat. Ishlab chiqarish fondlari o’z navbatida asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlariga bo’linadi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlari (mehnat qurollari) inshootlar, uzatuvchi moslamalar, quvvatli mashina va jihozlar, ishchi mashina va jihozlar, o’lchov uskunalari, laborato­riya jihozlari, hisoblash texnikasi, transport vositalari, ishlab chiqarish inventarlari va boshqa asbob-uskunalardan iborat. Asosiy ishlab chiqarish fondlariga tsex zavod va la­boratoriya binolari kiradi.
Korxona hududi atrofidagi devorlar, ko’priklar, neft quduqlari, ko’mir koni qatlamlari va shunga o’xshash boshqa qurilmalar inshoot jumlasiga kiradi. Uzatuvchi moslamalarga quvvatli kabellar, elektr uzatgich liniyalari, turli xildagi uzatgich quvurlari, neft va gaz uzatgich quvurlari kira­di. Quvvatli mashinalarga turli xildagi dvigatellar, turbinalar, byg’ qozonlari va boshqalar kiradi. Asosiy ishlab chi­qarish fondlarining muhim elementi bo’lib ishchi mashinalar va uskunalar hisoblanadi. Ularga yordamchi tsexlarning bar­cha texnologik moslamalari, mashina va uskunalari kiradi. Asosiy fondlarning bu qismi shartli ravishda aktiv qismi deb hisoblanadi, chunki shu mashina va uskunalarda mahsulotlarning asosiy qismi tayyorlanadi. Transport vositalari tarkibiga avtomobil, temir yo’l, xavo yo’llari va boshqa transportlarning barcha turlari kiradi.
Aylanma ishlab chiqarish fondlarini (mehnat predmetlari) xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg’i va energetik resurslar, idish va idish moslamalar, chidamsiz va qisqa muddatda ishlatiladigan asboblar va ishlab chiqarish moslamalari, ta’mirlash uchun kerak bo’lgan ehtiyot va butlash qismlari tashkil qiladi. Sotib olinadigan butlash moslamalar, yarim tayyor mahsulotlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, o’zi tayyorlagan yarim tayyor mahsulot, kelajakdaagi harajatlar ham aylanma ishlab chiqarish fondlarini tashkil qiladi.
Qayta ishlov berilmagan sanoat mahsulotlari (ruda, neft, ko’mir, gaz va boshqalar), qishloq xo’jalik mahsulotlari (paxta, jun, teri va boshqalar) xom ashyoni tashkil qiladi. Materiallar esa ma’lum qayta ishlash jarayonidan o’tib tay­yor mahsulot ishlab chiqarishga mo’ljallangan mehnat mahsulotidir. Asosiy materiallar bo’lajak tayyor mahsulot (temir, yog’och, mato)ning asosini tashkil qiladi, yordamchi material­lar (bo’yoq, tugma va boshqalar) asosiy materiallar uchun ishlatiladi yoki (moylash moylari) ishlab chiqarish jarayoniga yordamlashadi. Asbob-uskunalar narxi va ishlatish muddatiga qarab aylanma fondlarga kiritiladi. Asbob-uskunalarning xizmat muddati bir yildan oz bo’lsa, u aylanma fondlarga taalluqlidir. Yarim tayyor mahsulotlar sotib olingan yoki o’zida tayyorlangan turlariga bo’linadi. Yarim tayyor mahsulotlar iste’molga tayyor bo’lmagan bo’lib, uni boshqa tsex firma yoki korxonada tayyor holatiga keltirish lozim. Tugallanmagan ishlab chiqarish tugallanmagan mahsulot bo’lib, yarim tayyor mahsulotdan farqli ravishda o’z ishchi joyida turadi. Uni me’yoridagi ishlov berish uchun korxonaning boshqa bo’linmasiga berilmay, shu tsexning o’zida qiyomiga etkaziladi.
Kelajakdagi harajatlarga alohida to’xtalmoq lozim. Bu harajatlar yangi mahsulotlarni tayyorlashdagi harajatlar bo’lib, keyinchalik ishlab chiqarish harajatlari jumlasiga kiritiladi.
Ishchi kuchini tadbirkor e’lon, mehnat birjasi, ishga joylash agentligi, tanish-bilishlar orqali topadi. Ishga olishda nomzodning ma’lumoti, mutaxassisligi, ish tajribasi, shaxsiy xususiyatlari hisobga olinadi.
Undan keyin tadbirkor moddiy, moliyaviy, mehnat resurslari, tayyorlanadigan mahsulotlarni sotish bozori haqida axborot to’playdi.