hududiyligi
dir.
Zero, geografiyani hududiy munosabatlarsiz, makon tushunchasisiz tasavvur qilib
bo'lmaydi. Ammo, shu bilan birga, hududga o'ziga xos borliq sifatida turlicha
yondoshiladi. Masalan, muhandislik (yersozlik) hamda rayon planirovkasida
ko'proq hududni tashkil etishga e'tibor beriladi. Bunda yer maydonining o‘zi
ma‘lum maqsadlar uchun tayyorlanadi. Jumladan, uni barcha infrastruktura
shahobchalari bilan jihozlangan holda, tadbirkorlar uchun ijaraga berish yoki sotish
mumkin. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada an'anaviy tarzda «hududiy tashkil
etish» iborasi qo'llanilib, u odatda, mazmun va shakllari bo'yicha ishlab chiqarish
kuchlarini joylashtirishga yaqinroq turadi. Shu bilan birga, oddiy joylashtirishdan
farq qilib, ishlab chiqarishni, aholi yoki xo'jalik tarmoqlarini hududiy tashkil ctish,
ayni paytda, uni muayyan maqsadga yo'naltirilishi va, eng muhimi, boshqarilishini
ham o'z ichiga oladiki, bu ushbu tushunchaning ilmiyroq va amaliyroqligidan
darak beradi. Bu yerda tizim (sistema) qoidasiga muvofiq ma'lum bir voqelikni
tashkil etish, avvalambor, uni boshqarish niyatida amalga oshiriladi.
Ma'lumki, geograflar nigohida hudud qiyofasi o'zining barcha mavjudoti
bilan gavdalanadi va bir qarashda u to'la qamrab olinadi. Biroq kо'rib turilgan
hududda undagi bor elementlar (yo'l, daraxt, uy, kishilar, transport va hokazo)
yakka-yakka yoki aksariyat holda ijtimoiy geografiyaning tadqiqot obyektiga
kiruvchi barcha predmetlar turli hududiy majmua shaklini tashkil etadi.
Chunonchi, qishloq xo'jaligi tarmoqlari – ekinzorlar yoki chorvachilik yaylovlari,
rekreatsiya manzilgohlari, o'rmonzorlar va boshqalar areal (maydon) ko'rinishiga
ega. Sanoat markazlari va aholi manzilgohlari nuqta yoki tugun; transport yo'llari,
gidrografik shahobchalar esa tasmasimon (chiziqsimon) shaklida ko'zga
tashalanadi va xuddi shu tarzda xaritada tasvirlanadi. Bu o'rinda bir so'z bilan
aytish mumkinki, ijtimoiy geografiya ana shu maydon, chiziq va nuqtalarning
joylashuvi, ularning o'zaro va tashqi muhit bilan hududiy munosabatlarini
o'rganadi. Bundan tashqari, ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning shakli
sifatida hududiy ishlab chiqarish majmualari (komplekslari, sanoat tugunlari va
rayonlarni) aholining bunday tashkil etish shakllariga esa turli tip yoki yirikligidagi
qishloq va katta-kichik shaharlar, shahar aglomeratsiyalari, konurbatsiya va
megapolislarni ko'rsatish o'rinli. Transportda transport tugunlari, aholiga xizmat
ko'rsatish geografiyasidagi maishiy kombinatlar yoki fan geografiyasidagi hududiy
ilmiy tadqiqot majmualari ham ushbu sohalarning hududiy tashkil etish shakllariga
kiradi. Geografiya fanining ikkinchi bir muhim tamoyili
yerda kompleks ishlab chiqarishning ijtimoiy yoki hududiy tashkil etish shaklini
emas, balki masalaga, fan obyekti va predmetiga yondashuv ma'nosini anglatadi.
Ayni paytda, komplekslilik geografiya uchun alohida usul (metod) ham emas,
aksincha, u fanning asoslaridan biri bo'lib, uning o'ziga xos va tub mohiyatini
ifodalaydi.
Shu bilan birga, ba'zan «kompleks geografik (yoki iqtisodiy geografik)
tadqiqot» iborasi ishlatiladi-ki, nazarimizda bu ham ortiqcha yoki xatolikdir.
Chunki geografik tadqiqot hamma vaqt kompleks bo'ladi, busiz u o'z mohiyatidan
ajralib qoladi. Ekologik yondoshuv asosida ham komplekslilik yotadi va bu uni
geografik dunyoqarashga juda yaqinlashtiradi.
Kompleks qarash o'rganilayotgan obyektga atroflicha yondashuv, uni
aloqadorlikda ko'rishni taqozo etadi. Shu ma'noda, u tizimli (sistemali) qarashga
ham yaqinlashadi. Ammo bu tamoyildan to'g'ri va oqilona foydalana olish lozim.
Aks holda, tadqiqot natijasi «har sohadan bir shingil» sayoz, yuzaki va quruq
bo'lib, ba'zan o'zi nimani o'rganish kerakligi ham sezilmay qolinadi. Binobarin,
ushbu tamoyil mohiyatini misli daraxt shaklida tasavvur qilmoq zarur: daraxt
tanasi o'rganilayotgan asosiy hodisa bo'lsa uning shoxi va shoxchalari shu
muammo bilan bevosita aloqador masalalar majmuasidir. Bunda daraxt tanasi o'ta
yo'g'onlashib, shox-shabbasiz va, aksincha shoxlar kattalashib, uning tanasi
ko'rinmay qolmasligi kerak. Birinchi holda komplekslikning o'zi bo'lmaydi,
ikkinchisida esa haddan tashqari masaladan chetga chiqib ketish ayondir. Masalan,
bog'dorchilik geografiyasida temir yo'l transporti yoki aholining tug'ilishni chuqur
o'rganish aslo talab qilinmaydi.
Xuddi shunday hududiylik tamoyilining ham nozik jihatlari mavjud. Bu
yerda biz tadqiqot obyekti – hududning juda kattalashib ketmasligini nazarda
tutmoqdamiz. Chunki bunday holda ham tadqiqot natijasi yuzaki, «umurtqasiz»
bo'lib qoladi.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya hamda, umuman, geografiya fanida ko'proq
katta hudud «kichraytirib» o'rganiladi. Fanda buning aksi, kichik joyni
kattalashtirib, yirik masshtabli tadqiqotlarni o'tkazish muhim ilmiy va amaliy
ahamiyat kasb etadi. Rivojlangan xorijiy mamlakatlar (Germaniya Yaponiya
AQSh va boshqalar) tajribasi, aynan, shundan dalolat beradi.
Bu mamlakatlarda bizdan farqli o'laroq, asosan mikroiqtisodiyot,
mikrogeografik yondashuv ustuvor turadi. Ehtimol, shuning uchun bo'lsa kerak,
tadqiqotlar natijasi aniq, puxta va amaliy jihatdan yuqori bo'ladi. To'g'ri, tadqiqot
obyekti sifatida kattaroq hududni ham olish mumkin. Lekin bunday holda
hududning barcha qismini emas, aksincha muhim muammolarni uning ayrim va
turli nuqtalari misolida chuqurroq tahlil qilish va shu negizda o'rganilayotgan
obyekt va unga o'xshash joylarga xos bo'lgan umumiy qonuniyatlarni asoslab
berish maqsadga muvofiqdir.
Shunday qilib, hududiylik va komplekslilik geografiya fani uchun o'ta zarur.
Biroq ular o'z me'yorida bo'lishi kcrak. Boshqacha qilib aytganda, ushbu
yondashuvlar hamma vaqt aniqlik bilan birga olib borilishi to'g'riroq bo'ladi.
Professor E.B.Alayev aniqlikni (konkretlikni) geografiyaning alohida tamoyili
sifatida ko'rsatadi. Biz esa uni yuqoridagi ikki asosiy tamoyilning umumiy maxraji,
mezoni yoki «2 + 1» shaklida ko'rishni istar edik. Chunki muammo qancha keng
va chuqur, ma'lum bir maqsad doirasida atroflicha har tomonlama va, ayni paytda,
aniq tahlil etilsa, uning xulosalari hamma vaqt yuqori bo'ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |