1. Iqtisodiy geografiya fanining rivojlanib borishi va uning nomini o‘zgarishi

Reja: 

1. Iqtisodiy geografiya fanining rivojlanib borishi va uning nomini 

o‘zgarishi. 
2. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining ta'rifi. 
.3. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asosiy tamoyillari. 

Mustaqillik yillarida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-

iqtisodiy, siyosiy va ma‘naviy sohalardagi islohotlar ta‘lim tizimida ham yangidan 
yangi izlanishlarni taqozo etmoqda. Xususan, respublikamizda xorijiy 
adabiyotlarni o‗rganish va ularni respublika oliy ta‘lim tizimida joriy qilishga 
alohida e‘tibor qaratilmoqda. Bu borada ―Geografiya‖ fanida ham salmoqli 
o‗zgarishlar, yangilanishlar ro‗y berdi.
Aytish o‗rinliki, geograf mutaxassislar tayyorlashda, ularning boshlang‗ich 
bilim va malakalarini oshirishda ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ o‗quv kursi 
muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, so‗nggi yillarda sotsial geografik tadqiqotlar 
ko‗lamining oshib borayotganligi hech kimga sir emas. Hozirgi vaqtda ―Iqtisodiy 
va ijtimoiy geografiya‖ mutaxassisligi doirasida himoya qilinayotgan ilmiy 
tadqiqot ishlarining aksariyat qismi ham, aynan, sotsial geografiya tarkibidagi 
ilmiy yo‗nalishlar doirasida olib borilmoqda. 
―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fanining rivojanishi uning turli davrlarda 
umumiy fan sifatida nomining o‗zgarishiga sabab bo‗lgan: Iqtisodiy geografiya – 
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya – Ijtimoiy geografiya. Professor A.Soliyev ta‘biri 
bilan aytganda, u avval iqtisodiy, so‗ngra iqtisodiy va ijtimoiy, hozirgi kunda esa 
keng ma‘noda ijtimoiy geografiya deb ham nomlanadi. Biroq, ta‘kidlash joizki, 
bugungi kunda ushbu fan sohasi rivojlangan ko‗plab xorijiy (Аngliya, Fransiya, 
AQSh, Xitoy va h.k.) mamlakatlarda Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ―Inson 
geografiyasi‖ (Human Geography) deb atalmoqda. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya 
– geografiya fanlari tizimida 

inson bilan bog‗liq barcha ijtimoiy-iqtisodiy hodisa 

va jarayonlarning hududiy jihatlarini o‗rganuvchi fan
hisoblanadi. Uning 
shakllanishi va rivojlanishidagi muhim jihatlardan biri ijtimoiy geografik 
tadqiqotlarning markazida, birinchi navbatda, inson omili turishidir.
Ushbu darslikning yaratilishida asosiy manbaa sifatida Peter Haggett 
tomonidan yozilgan kitobdan (Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen 
Ulmer, Stuttgart, 2004. ISBN-3825280012) keng foydalanilgan. Unda Iqtisodiy va 
ijtimoiy geografiyaning nazariy masalalari, uning muhim mavzulari, ayniqsa, 
geografiyaning fan sifatida shakllanishi, resurslar va landshaftlar, aholi, shaharlar 
geografiyasi va urbanizatsiya; madaniyat geografiyasi, iqtisodiy, sotsial, siyosiy 
geografiya; geografik tuzilmalar va jarayonlar, hududiy tizimlarni o‗rganishning 
elementlari va boshqa masalalar atroflicha yoritib berilgan, shuningdek, har bir 
mavzu yuzasidan nazorat savollari va topshiriqlar keltirilgan.
Mazkur darslikga kiritilgan iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga oid amaliy 
ishlanmalarni tayyorlashdagi xizmatlari uchun mualliflar ilmiy izlanuvchi 

Jamiyat taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar faqat vaqt (davr) 

davomida kechmaydi, ular ayni paytda muayyan joyda – makonda ham sodir 
bo'ladi. Ijtimoiy rivojlanishning ana shu hududiy jihatlari iqtisodiy va ijtimoiy 
geografiya fanining tadqiqot doirasiga kiradi. 
Biroq jamiyat rivoji bilan uni o'rganuvchi farlarning tadqiqot obyekti ham 
murakkablashib va takomillashib boradi. Bu tabiiy va o'z-o'zicha qonuniy holdir. 
Jumladan, iqtisodiy geografiyaning obyekti avvallari ma'lum bir mamlakat yoki 
rayonning xo'jalik va aholisi, ishlab chiqarish kuchlarining joylanishidan iborat 
bo'lgan bo'lsa, keyinchalik u xo'jalik va aholining hududiy tarkibi yoki tizimi, 
hududiy ijtimoiy-iqtisodiy majmualar (komplekslar) shaklini oldi. Shunga muvofiq 
ushbu fanning vazifasi ham o'zgarib bordi. Chunonchi, ilgari asosiy e'tibor qayerda 
nima borligini o'rganishga qaratilgan bo'lsa, hozirgi kunda esa nima uchun u yoki 
bu voqelik aynan shu joyda vujudga kelganligini ilmiy asosda izohlab va baholab 
berilishi talab etiladi. Bunday qonuniyatlarni chuqur anglash fanning amaliy 
(konstruktiv) ahamiyatini yanada oshiradi. Chunki, u endi turli yiriklikdagi 
hududiy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning tahlilidan ularning tashxisiga, undan esa 
bashorat va boshqarish darajasiga ko‘tariladi. 
Demak, jamiyat taraqqiyoti ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish va 
joylanishidagi jarayonlar iqtisodiy geografiya obyektining o'zgarishiga sabab 
bo'ladi. Shunga mos ravishda bu fanning tadqiqot predmeti va vazifalari ham 

takomillashib boradi. Ayni paytda bunday evolyutsion jarayonlar fan nomini 

zamon talabiga muvofiqlashuviga olib keladi. Binobarin, an'anaviy iqtisodiy 
geografiya asta-sekin iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga, u esa, o'z navbatida, 
yanada murakkabroq shaklga – ijtimoiy geografiyaga aylanmoqdaki, bu ushbu 
fanni jahon miqyosidagi andazalarga moslashtiriladi. 
Aytish joizki, mazkur fanning muayyan bir barqaror, barchani 
qanoatlantimvchi ta'rifi mavjud emas. Bunga sabab esa geografiya fanining keng 
qamrovliligi, obyekt va nomining davr mobaynida o'zgarib turishi bo'lishi mumkin. 
Shu bilan birga, iqtisodiy geografiya ta'riflarining ko'pchiligida ishlab chiqarish 
kuchlari va ularning joylashtirish xususiyatlari ta'kidlanadi. Bular ushbu fanning 
o'zak tushunchasiga, aksiomasiga aylanib qolgan. Albatta, bu bejiz emas, chunki 
iqtisodiyotning asosini ishlab chiqarish kuchlari, iqtisodiy geografiyaning 
mohiyatini esa ularning joylashuv xususiyatlari belgilab beradi. Qolaversa, 
rivojlanish faqat aniq bir joyda, makonda amalga oshadi, shu bois, joylanish 
rivojlanishning hududiy in'ikosidir. 
Masalaga bunday yondoshuv nazarimizda, iqtisodiy geografiyaning tarixiy 
rivojlanishi bilan bog'liq. Ma'lumki, ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirish 
muammolari dastavval Yevropada, xususan, Germaniyada nemis olimlari 
I.Tyunen, A.Veber, A.Lyosh, V.Kristaller va boshqalar tomonidan amaliyotda 
ko'rib chiqilgan. Biroq ular o'zlarining joylashtirilish (shtandort) g'oyalarining 
natijasini «Iqtisodiy geografiya» deb ta'riflashmagan. 
O'ylaymizki, hozirgi kunda ham fanning ta'rifida «ishlab chiqarish 
kuchlarining joylashuvi» iborasini qoldirish kerak. Zero, har qanday joylashtirish 
muayyan bir hududda amalga oshiriladi. Ammo fanimizning bugungi predmeti 
uchun bu kifoya qilmaydi. Sababi: u endi iqtisodiygina emas, balki iqtisodiy va 
ijtimoiy geografiya maqomini olmoqda. Shu jihatdan, bunday ta'rif fanning nomi 
bilan mazmunini to'la aks ettirmaydi. 
To'g'ri, «ishlab chiqarish kuchlari» eng avvalo uning subyekt, ya‘ni egasi 
bo'lgan aholini ham o'z ichiga oladi. Lekin bu yerda aholi, asosan, ishchi kuchi 
mazmunida, ya'ni iqtisodiy kategoriya shaklida nazarda tutiladi. Inson, uning 
ijtimoiy hayoti, sotsial muhitdagi o'zaro munosabatlari esa bu ibora qamrovidan 
chctda qoladi. Busiz fan ilgaridagidek iqtisodiy, ishlab chiqarish geografiyasi 
bo'lib qolaveradi. 
Yuqoridagi fikr va mulohazalaridan kelib chiqqan holda, iqtisodiy va 
ijtimoiy geografiya ta'rifini, taxminan, shunday berish mumkin: Iqtisodiy va 
ijtimoiy geografiya mustaqil fan sifatida
turli mamlakat va rayonlarda ishlab 

chiqarish kuchlarining rivojlanish va joylanish xususiyatlarinj hamda inson hayot-

faoliyati va yashash tarzining hududiy jihatlarini o'rganadi
. Qisqacha qilib esa 
ijtimoiy geografiyani jamiyat hayoti va faoliyatini hududiy tashkil etish 
to'g'risidagi fan, deb ta'riflash to‘g‘ri bo'ladi. Shubhasiz, keltirilgan ta'rif ham 
mutlaq aniqlikka da'vogar emas. Ammo shu bilan birga aminmizki, u iqtisodiy va 
ijtimoiy jabhalarni qamroviga olgan holda, fanning tub mohiyatini o'zida aks 
ettiradi va uni to'la ifodalab beradi. 
Berilgan ta'rifning ega va kesimi, aniqlovchisi va to'ldiruvchisi, ya'ni 
birinchi va ikkinchi darajali bo'laklari mavjud. Chunonchi, agar ushbu ta'rifdan 
gapning egasi - «turli mamlakat yoki rayon», «hudud» tushunchalari olib tashlansa, 
u holda geografiyaga o'rin qolmaydi. Demak, aynan ana shu iboralar ushbu 
ta'rifning geografiyaga taalluqligidan dalolat beradi. 
Ayni shunday «xususiyat» (kesim) so'zi ham geografiya uchun o'ta 
muhimdir. Chunki fanning asosiy va pirovard maqsadi ishlab chiqarish 
kuchlarining joylashuvi, inson hayoti tarzining turli rayonlaridagi o'ziga xos va 
betakror xususiyatini ochib berishdan iboratdir
jamiyat taraqqiyotidagi turli davrlar xususiyati aniqlanmasa, ushbu fan o'z 

mohiyatini yo'qotadi). Zero, hamma joyda bor narsa geografiyada mutlaqo 

bo'lmasligi kerak. Agar hamma joy bir rangda tekis, bir xil darajada bo'lganda edi, 
geografiyaning ham, qolaversa, jamiyat rivojlanishining ham o'zi bo'lmas edi. 
Bizning ta'rifimiz kengayib ketmasligi, mumkin qadar qisqaroq bo'lishi 
uchun unga majmualar yoki komplekslar (tizimlar) g'oyasi kiritilmadi. Aslida esa 
iqtisodiy va ijtimoiy geografiya o'zi o'rganayotgan voqelikni muayyan hududda va 
faqat alohida-alohida emas, balki o'zaro aloqadorlikda, ya'ni ma'lum bir hududiy 
tizimlar doirasida ko'radi. 
Shu bois, yuqorida berilgan ta'rifni yanada mukammallashtirilsa bo'ladi, 
ya'ni: «iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ishlab chiqarish kuchlarini turli mamlakat 
yoki rayonlarda rivojlanish va joylanish xususiyatlarini hamda inson hayot 
faoliyati va yashash tarzini hududiy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar yoki majmualar 
doirasida o'rganadi», deb ifodalash mumkin. 
Albatta, har qanday fanning predmeti, ta'rifi uning asosiy tamoyillarini 
o'zida aks ettirishi shart. Chunki o'zining metodologiyasi va metodi, tadqiqot 
predmeti va prinsiplariga ega bo'lmagan fan mustaqil fan hisoblana olmaydi. 
Demak, geografiya va, shu jumladan, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya 
fanining bosh tamoyillari nimalardan iborat? Fikrimizcha, bu yerda turli darajadagi 
asoslar mavjud, ularning ayrimlari faqat shu fanga tegishli bo'lsa, qolganlari 
umumilmiy, falsafiy ahamiyatga ega. 
Shubhasiz, geografiya fanining eng birinchi tamoyili uning