Reja:
1. Iqtisodiy geografiya fanining rivojlanib borishi va uning nomini
o‘zgarishi.
2. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining ta'rifi.
.3. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asosiy tamoyillari.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy va ma‘naviy sohalardagi islohotlar ta‘lim tizimida ham yangidan
yangi izlanishlarni taqozo etmoqda. Xususan, respublikamizda xorijiy
adabiyotlarni o‗rganish va ularni respublika oliy ta‘lim tizimida joriy qilishga
alohida e‘tibor qaratilmoqda. Bu borada ―Geografiya‖ fanida ham salmoqli
o‗zgarishlar, yangilanishlar ro‗y berdi.
Aytish o‗rinliki, geograf mutaxassislar tayyorlashda, ularning boshlang‗ich
bilim va malakalarini oshirishda ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ o‗quv kursi
muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, so‗nggi yillarda sotsial geografik tadqiqotlar
ko‗lamining oshib borayotganligi hech kimga sir emas. Hozirgi vaqtda ―Iqtisodiy
va ijtimoiy geografiya‖ mutaxassisligi doirasida himoya qilinayotgan ilmiy
tadqiqot ishlarining aksariyat qismi ham, aynan, sotsial geografiya tarkibidagi
ilmiy yo‗nalishlar doirasida olib borilmoqda.
―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fanining rivojanishi uning turli davrlarda
umumiy fan sifatida nomining o‗zgarishiga sabab bo‗lgan: Iqtisodiy geografiya –
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya – Ijtimoiy geografiya. Professor A.Soliyev ta‘biri
bilan aytganda, u avval iqtisodiy, so‗ngra iqtisodiy va ijtimoiy, hozirgi kunda esa
keng ma‘noda ijtimoiy geografiya deb ham nomlanadi. Biroq, ta‘kidlash joizki,
bugungi kunda ushbu fan sohasi rivojlangan ko‗plab xorijiy (Аngliya, Fransiya,
AQSh, Xitoy va h.k.) mamlakatlarda Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ―Inson
geografiyasi‖ (Human Geography) deb atalmoqda. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya
– geografiya fanlari tizimida
inson bilan bog‗liq barcha ijtimoiy-iqtisodiy hodisa
va jarayonlarning hududiy jihatlarini o‗rganuvchi fan
hisoblanadi. Uning
shakllanishi va rivojlanishidagi muhim jihatlardan biri ijtimoiy geografik
tadqiqotlarning markazida, birinchi navbatda, inson omili turishidir.
Ushbu darslikning yaratilishida asosiy manbaa sifatida Peter Haggett
tomonidan yozilgan kitobdan (Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen
Ulmer, Stuttgart, 2004. ISBN-3825280012) keng foydalanilgan. Unda Iqtisodiy va
ijtimoiy geografiyaning nazariy masalalari, uning muhim mavzulari, ayniqsa,
geografiyaning fan sifatida shakllanishi, resurslar va landshaftlar, aholi, shaharlar
geografiyasi va urbanizatsiya; madaniyat geografiyasi, iqtisodiy, sotsial, siyosiy
geografiya; geografik tuzilmalar va jarayonlar, hududiy tizimlarni o‗rganishning
elementlari va boshqa masalalar atroflicha yoritib berilgan, shuningdek, har bir
mavzu yuzasidan nazorat savollari va topshiriqlar keltirilgan.
Mazkur darslikga kiritilgan iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga oid amaliy
ishlanmalarni tayyorlashdagi xizmatlari uchun mualliflar ilmiy izlanuvchi
Jamiyat taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar faqat vaqt (davr)
davomida kechmaydi, ular ayni paytda muayyan joyda – makonda ham sodir
bo'ladi. Ijtimoiy rivojlanishning ana shu hududiy jihatlari iqtisodiy va ijtimoiy
geografiya fanining tadqiqot doirasiga kiradi.
Biroq jamiyat rivoji bilan uni o'rganuvchi farlarning tadqiqot obyekti ham
murakkablashib va takomillashib boradi. Bu tabiiy va o'z-o'zicha qonuniy holdir.
Jumladan, iqtisodiy geografiyaning obyekti avvallari ma'lum bir mamlakat yoki
rayonning xo'jalik va aholisi, ishlab chiqarish kuchlarining joylanishidan iborat
bo'lgan bo'lsa, keyinchalik u xo'jalik va aholining hududiy tarkibi yoki tizimi,
hududiy ijtimoiy-iqtisodiy majmualar (komplekslar) shaklini oldi. Shunga muvofiq
ushbu fanning vazifasi ham o'zgarib bordi. Chunonchi, ilgari asosiy e'tibor qayerda
nima borligini o'rganishga qaratilgan bo'lsa, hozirgi kunda esa nima uchun u yoki
bu voqelik aynan shu joyda vujudga kelganligini ilmiy asosda izohlab va baholab
berilishi talab etiladi. Bunday qonuniyatlarni chuqur anglash fanning amaliy
(konstruktiv) ahamiyatini yanada oshiradi. Chunki, u endi turli yiriklikdagi
hududiy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning tahlilidan ularning tashxisiga, undan esa
bashorat va boshqarish darajasiga ko‘tariladi.
Demak, jamiyat taraqqiyoti ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish va
joylanishidagi jarayonlar iqtisodiy geografiya obyektining o'zgarishiga sabab
bo'ladi. Shunga mos ravishda bu fanning tadqiqot predmeti va vazifalari ham
takomillashib boradi. Ayni paytda bunday evolyutsion jarayonlar fan nomini
zamon talabiga muvofiqlashuviga olib keladi. Binobarin, an'anaviy iqtisodiy
geografiya asta-sekin iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga, u esa, o'z navbatida,
yanada murakkabroq shaklga – ijtimoiy geografiyaga aylanmoqdaki, bu ushbu
fanni jahon miqyosidagi andazalarga moslashtiriladi.
Aytish joizki, mazkur fanning muayyan bir barqaror, barchani
qanoatlantimvchi ta'rifi mavjud emas. Bunga sabab esa geografiya fanining keng
qamrovliligi, obyekt va nomining davr mobaynida o'zgarib turishi bo'lishi mumkin.
Shu bilan birga, iqtisodiy geografiya ta'riflarining ko'pchiligida ishlab chiqarish
kuchlari va ularning joylashtirish xususiyatlari ta'kidlanadi. Bular ushbu fanning
o'zak tushunchasiga, aksiomasiga aylanib qolgan. Albatta, bu bejiz emas, chunki
iqtisodiyotning asosini ishlab chiqarish kuchlari, iqtisodiy geografiyaning
mohiyatini esa ularning joylashuv xususiyatlari belgilab beradi. Qolaversa,
rivojlanish faqat aniq bir joyda, makonda amalga oshadi, shu bois, joylanish
rivojlanishning hududiy in'ikosidir.
Masalaga bunday yondoshuv nazarimizda, iqtisodiy geografiyaning tarixiy
rivojlanishi bilan bog'liq. Ma'lumki, ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirish
muammolari dastavval Yevropada, xususan, Germaniyada nemis olimlari
I.Tyunen, A.Veber, A.Lyosh, V.Kristaller va boshqalar tomonidan amaliyotda
ko'rib chiqilgan. Biroq ular o'zlarining joylashtirilish (shtandort) g'oyalarining
natijasini «Iqtisodiy geografiya» deb ta'riflashmagan.
O'ylaymizki, hozirgi kunda ham fanning ta'rifida «ishlab chiqarish
kuchlarining joylashuvi» iborasini qoldirish kerak. Zero, har qanday joylashtirish
muayyan bir hududda amalga oshiriladi. Ammo fanimizning bugungi predmeti
uchun bu kifoya qilmaydi. Sababi: u endi iqtisodiygina emas, balki iqtisodiy va
ijtimoiy geografiya maqomini olmoqda. Shu jihatdan, bunday ta'rif fanning nomi
bilan mazmunini to'la aks ettirmaydi.
To'g'ri, «ishlab chiqarish kuchlari» eng avvalo uning subyekt, ya‘ni egasi
bo'lgan aholini ham o'z ichiga oladi. Lekin bu yerda aholi, asosan, ishchi kuchi
mazmunida, ya'ni iqtisodiy kategoriya shaklida nazarda tutiladi. Inson, uning
ijtimoiy hayoti, sotsial muhitdagi o'zaro munosabatlari esa bu ibora qamrovidan
chctda qoladi. Busiz fan ilgaridagidek iqtisodiy, ishlab chiqarish geografiyasi
bo'lib qolaveradi.
Yuqoridagi fikr va mulohazalaridan kelib chiqqan holda, iqtisodiy va
ijtimoiy geografiya ta'rifini, taxminan, shunday berish mumkin: Iqtisodiy va
ijtimoiy geografiya mustaqil fan sifatida
turli mamlakat va rayonlarda ishlab
chiqarish kuchlarining rivojlanish va joylanish xususiyatlarinj hamda inson hayot-
faoliyati va yashash tarzining hududiy jihatlarini o'rganadi
. Qisqacha qilib esa
ijtimoiy geografiyani jamiyat hayoti va faoliyatini hududiy tashkil etish
to'g'risidagi fan, deb ta'riflash to‘g‘ri bo'ladi. Shubhasiz, keltirilgan ta'rif ham
mutlaq aniqlikka da'vogar emas. Ammo shu bilan birga aminmizki, u iqtisodiy va
ijtimoiy jabhalarni qamroviga olgan holda, fanning tub mohiyatini o'zida aks
ettiradi va uni to'la ifodalab beradi.
Berilgan ta'rifning ega va kesimi, aniqlovchisi va to'ldiruvchisi, ya'ni
birinchi va ikkinchi darajali bo'laklari mavjud. Chunonchi, agar ushbu ta'rifdan
gapning egasi - «turli mamlakat yoki rayon», «hudud» tushunchalari olib tashlansa,
u holda geografiyaga o'rin qolmaydi. Demak, aynan ana shu iboralar ushbu
ta'rifning geografiyaga taalluqligidan dalolat beradi.
Ayni shunday «xususiyat» (kesim) so'zi ham geografiya uchun o'ta
muhimdir. Chunki fanning asosiy va pirovard maqsadi ishlab chiqarish
kuchlarining joylashuvi, inson hayoti tarzining turli rayonlaridagi o'ziga xos va
betakror xususiyatini ochib berishdan iboratdir
jamiyat taraqqiyotidagi turli davrlar xususiyati aniqlanmasa, ushbu fan o'z
mohiyatini yo'qotadi). Zero, hamma joyda bor narsa geografiyada mutlaqo
bo'lmasligi kerak. Agar hamma joy bir rangda tekis, bir xil darajada bo'lganda edi,
geografiyaning ham, qolaversa, jamiyat rivojlanishining ham o'zi bo'lmas edi.
Bizning ta'rifimiz kengayib ketmasligi, mumkin qadar qisqaroq bo'lishi
uchun unga majmualar yoki komplekslar (tizimlar) g'oyasi kiritilmadi. Aslida esa
iqtisodiy va ijtimoiy geografiya o'zi o'rganayotgan voqelikni muayyan hududda va
faqat alohida-alohida emas, balki o'zaro aloqadorlikda, ya'ni ma'lum bir hududiy
tizimlar doirasida ko'radi.
Shu bois, yuqorida berilgan ta'rifni yanada mukammallashtirilsa bo'ladi,
ya'ni: «iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ishlab chiqarish kuchlarini turli mamlakat
yoki rayonlarda rivojlanish va joylanish xususiyatlarini hamda inson hayot
faoliyati va yashash tarzini hududiy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar yoki majmualar
doirasida o'rganadi», deb ifodalash mumkin.
Albatta, har qanday fanning predmeti, ta'rifi uning asosiy tamoyillarini
o'zida aks ettirishi shart. Chunki o'zining metodologiyasi va metodi, tadqiqot
predmeti va prinsiplariga ega bo'lmagan fan mustaqil fan hisoblana olmaydi.
Demak, geografiya va, shu jumladan, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya
fanining bosh tamoyillari nimalardan iborat? Fikrimizcha, bu yerda turli darajadagi
asoslar mavjud, ularning ayrimlari faqat shu fanga tegishli bo'lsa, qolganlari
umumilmiy, falsafiy ahamiyatga ega.
Shubhasiz, geografiya fanining eng birinchi tamoyili uning
Do'stlaringiz bilan baham: |