1. Iqtisodiy geografiya fanining rivojlanib borishi va uning nomini o‘zgarishi

hududiyligi
dir. 
Zero, geografiyani hududiy munosabatlarsiz, makon tushunchasisiz tasavvur qilib 
bo'lmaydi. Ammo, shu bilan birga, hududga o'ziga xos borliq sifatida turlicha 
yondoshiladi. Masalan, muhandislik (yersozlik) hamda rayon planirovkasida 
ko'proq hududni tashkil etishga e'tibor beriladi. Bunda yer maydonining o‘zi 
ma‘lum maqsadlar uchun tayyorlanadi. Jumladan, uni barcha infrastruktura 
shahobchalari bilan jihozlangan holda, tadbirkorlar uchun ijaraga berish yoki sotish 
mumkin. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada an'anaviy tarzda «hududiy tashkil 
etish» iborasi qo'llanilib, u odatda, mazmun va shakllari bo'yicha ishlab chiqarish 
kuchlarini joylashtirishga yaqinroq turadi. Shu bilan birga, oddiy joylashtirishdan 
farq qilib, ishlab chiqarishni, aholi yoki xo'jalik tarmoqlarini hududiy tashkil ctish, 
ayni paytda, uni muayyan maqsadga yo'naltirilishi va, eng muhimi, boshqarilishini 
ham o'z ichiga oladiki, bu ushbu tushunchaning ilmiyroq va amaliyroqligidan 
darak beradi. Bu yerda tizim (sistema) qoidasiga muvofiq ma'lum bir voqelikni 
tashkil etish, avvalambor, uni boshqarish niyatida amalga oshiriladi. 
Ma'lumki, geograflar nigohida hudud qiyofasi o'zining barcha mavjudoti 
bilan gavdalanadi va bir qarashda u to'la qamrab olinadi. Biroq kо'rib turilgan 
hududda undagi bor elementlar (yo'l, daraxt, uy, kishilar, transport va hokazo) 
yakka-yakka yoki aksariyat holda ijtimoiy geografiyaning tadqiqot obyektiga 
kiruvchi barcha predmetlar turli hududiy majmua shaklini tashkil etadi. 
Chunonchi, qishloq xo'jaligi tarmoqlari – ekinzorlar yoki chorvachilik yaylovlari, 
rekreatsiya manzilgohlari, o'rmonzorlar va boshqalar areal (maydon) ko'rinishiga 
ega. Sanoat markazlari va aholi manzilgohlari nuqta yoki tugun; transport yo'llari, 
gidrografik shahobchalar esa tasmasimon (chiziqsimon) shaklida ko'zga 
tashalanadi va xuddi shu tarzda xaritada tasvirlanadi. Bu o'rinda bir so'z bilan 
aytish mumkinki, ijtimoiy geografiya ana shu maydon, chiziq va nuqtalarning 
joylashuvi, ularning o'zaro va tashqi muhit bilan hududiy munosabatlarini 
o'rganadi. Bundan tashqari, ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning shakli 
sifatida hududiy ishlab chiqarish majmualari (komplekslari, sanoat tugunlari va 
rayonlarni) aholining bunday tashkil etish shakllariga esa turli tip yoki yirikligidagi 
qishloq va katta-kichik shaharlar, shahar aglomeratsiyalari, konurbatsiya va 
megapolislarni ko'rsatish o'rinli. Transportda transport tugunlari, aholiga xizmat 
ko'rsatish geografiyasidagi maishiy kombinatlar yoki fan geografiyasidagi hududiy 
ilmiy tadqiqot majmualari ham ushbu sohalarning hududiy tashkil etish shakllariga 
kiradi. Geografiya fanining ikkinchi bir muhim tamoyili 

yerda kompleks ishlab chiqarishning ijtimoiy yoki hududiy tashkil etish shaklini 

emas, balki masalaga, fan obyekti va predmetiga yondashuv ma'nosini anglatadi. 
Ayni paytda, komplekslilik geografiya uchun alohida usul (metod) ham emas, 
aksincha, u fanning asoslaridan biri bo'lib, uning o'ziga xos va tub mohiyatini 
ifodalaydi. 
Shu bilan birga, ba'zan «kompleks geografik (yoki iqtisodiy geografik) 
tadqiqot» iborasi ishlatiladi-ki, nazarimizda bu ham ortiqcha yoki xatolikdir. 
Chunki geografik tadqiqot hamma vaqt kompleks bo'ladi, busiz u o'z mohiyatidan 
ajralib qoladi. Ekologik yondoshuv asosida ham komplekslilik yotadi va bu uni 
geografik dunyoqarashga juda yaqinlashtiradi. 
Kompleks qarash o'rganilayotgan obyektga atroflicha yondashuv, uni 
aloqadorlikda ko'rishni taqozo etadi. Shu ma'noda, u tizimli (sistemali) qarashga 
ham yaqinlashadi. Ammo bu tamoyildan to'g'ri va oqilona foydalana olish lozim. 
Aks holda, tadqiqot natijasi «har sohadan bir shingil» sayoz, yuzaki va quruq 
bo'lib, ba'zan o'zi nimani o'rganish kerakligi ham sezilmay qolinadi. Binobarin, 
ushbu tamoyil mohiyatini misli daraxt shaklida tasavvur qilmoq zarur: daraxt 
tanasi o'rganilayotgan asosiy hodisa bo'lsa uning shoxi va shoxchalari shu 
muammo bilan bevosita aloqador masalalar majmuasidir. Bunda daraxt tanasi o'ta 
yo'g'onlashib, shox-shabbasiz va, aksincha shoxlar kattalashib, uning tanasi 
ko'rinmay qolmasligi kerak. Birinchi holda komplekslikning o'zi bo'lmaydi, 
ikkinchisida esa haddan tashqari masaladan chetga chiqib ketish ayondir. Masalan, 
bog'dorchilik geografiyasida temir yo'l transporti yoki aholining tug'ilishni chuqur 
o'rganish aslo talab qilinmaydi. 
Xuddi shunday hududiylik tamoyilining ham nozik jihatlari mavjud. Bu 
yerda biz tadqiqot obyekti – hududning juda kattalashib ketmasligini nazarda 
tutmoqdamiz. Chunki bunday holda ham tadqiqot natijasi yuzaki, «umurtqasiz» 
bo'lib qoladi. 
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya hamda, umuman, geografiya fanida ko'proq 
katta hudud «kichraytirib» o'rganiladi. Fanda buning aksi, kichik joyni 
kattalashtirib, yirik masshtabli tadqiqotlarni o'tkazish muhim ilmiy va amaliy 
ahamiyat kasb etadi. Rivojlangan xorijiy mamlakatlar (Germaniya Yaponiya 
AQSh va boshqalar) tajribasi, aynan, shundan dalolat beradi. 
Bu mamlakatlarda bizdan farqli o'laroq, asosan mikroiqtisodiyot, 
mikrogeografik yondashuv ustuvor turadi. Ehtimol, shuning uchun bo'lsa kerak, 
tadqiqotlar natijasi aniq, puxta va amaliy jihatdan yuqori bo'ladi. To'g'ri, tadqiqot 
obyekti sifatida kattaroq hududni ham olish mumkin. Lekin bunday holda 
hududning barcha qismini emas, aksincha muhim muammolarni uning ayrim va 
turli nuqtalari misolida chuqurroq tahlil qilish va shu negizda o'rganilayotgan 
obyekt va unga o'xshash joylarga xos bo'lgan umumiy qonuniyatlarni asoslab 
berish maqsadga muvofiqdir. 
Shunday qilib, hududiylik va komplekslilik geografiya fani uchun o'ta zarur. 
Biroq ular o'z me'yorida bo'lishi kcrak. Boshqacha qilib aytganda, ushbu 
yondashuvlar hamma vaqt aniqlik bilan birga olib borilishi to'g'riroq bo'ladi. 
Professor E.B.Alayev aniqlikni (konkretlikni) geografiyaning alohida tamoyili 
sifatida ko'rsatadi. Biz esa uni yuqoridagi ikki asosiy tamoyilning umumiy maxraji, 
mezoni yoki «2 + 1» shaklida ko'rishni istar edik. Chunki muammo qancha keng 
va chuqur, ma'lum bir maqsad doirasida atroflicha har tomonlama va, ayni paytda, 
aniq tahlil etilsa, uning xulosalari hamma vaqt yuqori bo'ladi.