1. Ion adsorbsiyasi. Adsorbsiyaning tanlanuvchanligi

Turli moddalarni yo'qotish uchun qo'llanadigan adsorbentlar

Modda	Sorbent
Fenol, gepann	To•rtlałnchi ammoniy va fosfoniy asosli anionitlar
Bilirubin	Faollangan ko•nłir
Kaliy ioni	Kationitlar. alyunłosil ikatlar. sirkoniysilikatlar
Ammoniy ioni	Nordon fostat kationitlar
Kreatinin	Nikel, mis, rux. kobalt tuzlari bilan Inodifikatsiyalangan alyumosilikatlar
Xolesterin	Uglerod sorbentlar. biospetsitik sorbentlar_

Tirik organizmda ko'pchilik reaksiyalar biokatalizator—fennentlar ishtirokida boradi. Fermentlarning ta'słn avvalo substratning ferment kompleksi sirtida adsorbsiyalanishidan boshla_nadi va shundan keyin ferment o•zining katalitik ta•sirini ko'rsatadi.
Odarn organizmidagi ba'zi ferment va boshqa biologik faol birikrnalarning faol markazlarida juda yaxshi adsorbsiyalanadigan zahar va toksinlarni oz miqdorda yuborish ko'pincha ularning adsorbsiyalanishiga olib keladi. Misol tariqasida organizmga sianid kisloLa luzlarini yuborishni keltirish mumkin. Sianid kislota tuzlari larkibida [emir saqlaydigan nafas fermentlarining faol markazlarida adsorbsiyalanib ularning faoliyalini lo'xtaladi. Bu og'ir oqibatga olib keladi, nalijada bir necha sekund ichida inson halok bo'lishi
mumkin.

2.Moddalar almashinuvi yoki metabolizm — tirik organizmlarning oʻsishi, hayot faoliyati, koʻpayishi, tashqi muhit bilan munosabatlarini doimiy taʼminlaydigan kimyoviy oʻzgarishlar majmui. Moddalar almashinuvi tufayli xujayra tarkibiga kiradigan molekulalar parchalanadi va sintezlanadi, hujayra strukturalari va hujayralararo moddalar hosil boʻladi, yemiriladi va yangilanadi. Mas, odamda barcha toʻqima oqsillarining yarmisi taxminan 80 sutkada parchalanib, yangidan hosil boʻladi; jigar va qon zardobidagi oqsillarning yarmi har 10 kunda, muskul oqsillari 180 kunda, ayrim jigar fermentlari har 2—4 soatda yangilanib turadi. Moddalar almashinuvi energiya almashinuvi bilan chambarchas bogʻlangan boʻlib, ularni bir-biridan ajratib boʻlmaydi. Hujayralarda sodir boʻladigan Moddalar almashinuvi bilan energiya almashinuvi biologik katalizatorlar — fermentlar ishtirokida amalga oshadi. Energiya almashinuvida murakkab organik molekulalardagi kimyoviy bogʻlar shaklida mavjud boʻladigan potensial energiya kimyoviy oʻzgarishlar tufayli hujayra strukturasi va funksiyasini, tana haroratini saqlab turish, ish bajarish va boshqa jarayonlar uchun sarf boʻladigan energiyaga aylanadi. Moddalar almashinuvi hujayrada bir vaqtning oʻzida kechadigan va oʻzaro bogʻliq boʻlgan ikki jarayon — anabolizm va katabolizmaan iborat. Katabolik jarayonlarda murakkab molekulalar oddiy molekulalarga parchalanib, koʻp miqdorda energiya ajraladi. Bu energiya maxsus kimyoviy energiyaga boy makroergik bogʻlar, asosan, adenozintrifosfat kislota (ATF) va boshqa molekulalar shaklida jamgʻariladi. Katabolik oʻzgarishlar, odatda, gidrolitik va oksidlanish reak-siyalari natijasida amalga oshadi. Bu reaksiyalar kislorodsiz (anaerob yoʻl — glikoliz, bijgʻish) hamda kislorod ishtirokida (aerob yoʻl — nafas olish) sodir boʻladi. Ikkinchi yoʻl evo-lyusion nuqtai nazardan ancha yosh va energetik jihatdan ancha samarali boʻlib, unda organik moddalar SO2 va suvgacha toʻliq parchalanadi.

Hujayrada katabolizm va anabolizm reaksiyalari bir vaqtda kechadi; katabolik oʻzgarishlarning oxirgi bosqichi anabolizmning boshlangʻich reaksiyalari hisoblanadi. Birok, Moddalar almashinuvining anabolitik va katabolitik yoʻllari oʻzaro mos kelmaydi. Mas, glikogenning laktat kislotagacha parchalanishida 12 ta ferment ishtirok etib, ularning har biri bu jarayonning alohida bosqichini katalizlaydi. Glikogenning laktat kislotadan hosil boʻlishi jarayoni esa 9 ta fermentativ reaksiyalardan iborat boʻlib, ular tegishli katabolik reaksiyalarning aksi hisoblanadi. Xuddi shunga oʻxshash oqsillar bilan aminokislotalar yoki yogʻlar bilan faollashgan atsetat kislota oʻrtasida kechadigan anabolik va katabolik re-aksiyalar ham oʻzaro mos kelmaydi. Moddalar almashinuvining reaksiyalari hujayraning maʼlum qismlari — kompartamentlarda amalga oshadi. Mas, glikoliz jarayoni hujayra sitoplazmasida, gidrolitik parchalanish reaksiyalari — lizosomalarda, lipidlarning hosil boʻlishi silliq endoplazmatik toʻrda, oqsillar biosintezi ribosomalarda roʻy beradi. Moddalar almashinuvining umumiy bosqichlari bir-biri bilan doimo bogʻlangan boʻladi. Moddalar almashinuvining asosiy oraliq moddasi piruvat kislota uglevodlar, lipidlar va oqsillar almashinuvi reaksiyalarini oʻzaro bogʻlab turadi.

3.Barcha yirik oqsillar organizm uchun xos boʻlgan hujayra darajasidagi Moddalar almashinuvi, asosan, bir xil usulda boshqariladi. Bunda biokimyoviy jarayonlarning jadalligi va yoʻnaltirilganligi fer-mentlar faolligiga taʼsir koʻrsatish, ularning hosil boʻlishi yoki parchalanishini boshqarish orqali amalga oshadi. Yuksak darajada rivojlangan organizmlarda Moddalar almashinuvi qoʻshimcha boshqaruv mexanizmlariga ega. Moddalar almashinuvi nerv sistemasi orqali va gormonal yoʻl bilan ham boshqarib turiladi (yana q. Assimilyasiya, DissimilyasiGazlarning qattiq yutuvchilar(adsоrbеntlar)da yutilish jarayoniga adsorbsiya deyiladi. Qattiq yuzadan gazlarning ajralib chiqishi, ya'ni adsorbsiyaga teskari bo'lgan jarayon desorbsiya deyiladi. Adsorbsion jarayonlar gaz va qattiq fazalarning ishtiroki bilan kechadi. Adsorbsiyada modda gaz fazasidan qattiq fazaga o'tishi kuzatilsa, desorbsiyada uning teskarisi qattiq fazadan gaz fazasiga o'tadi.Amaliyotda ko'pincha alohida komponentlar ma'lum miqdorda qattiq yuzalarda yutilishi mumkin bo'lgan gazli aralashmalar adsorbsiya qilinadi. Gazli aralashmaning yutilmaydigan qismi inert gazlar deb aytiladi.Qattiq yuza, faza yutuvchi(adsorbent) dan va gaz fazasidan adsorbsiyalangan (yutilgan) komponentdan tashkil topgan. Agar yutuvchi molekulasi va gaz aralashmasidan adsorbsiyalangan komponent molekulasi o'rtasida o'zaro kimyoviy ta'sirlashish sodir bo'lmasa, bu jarayonfizikaviy adsorbsiya deyiladi.Gazli va qattiq fazalarning to'qnashtirilishini amalga oshirishning turli xil usullari mavjud. Suyuq aralashmalarni rektifikatsiyalash kabi adsorbsiya ham ko'pincha silindr apparatlari (adsorberlar)da amalga oshiriladi. Adsorberlarda yutuvchi pastdan yuqoriga qarab, gaz aralashmasi esa, qarama-qarshi yo'nalishda yuqoridan pastga qarab harakatlanadi. Adsorberning yuqori qismidan tarkibidan adsorbsiyalangan komponentlari ajratilgan gaz aralashmasining qoldig'i chiqariladi.Adsorbsiya paytida yutilayotgan modda adsorbtiv deb yuritiladi. Adsorbent tarkibiga yutilib bo'lgan modda esa adsorbat deyiladi.Neft va gazni qayta ishlash sanoatida adsorbsiya jarayonlari tabiiy va qo'shimcha uglevodorodli gazlarni benzinsizlantirish, neftni qayta ishlashda hosil bo'ladigan gazlardan vodorod va etilen olish, gaz va suyuqliklarni quritish, benzin fraksiyalaridan kichik molekulali aromatik uglevodorodlar (benzol, toluol, ksilol)ni ajratish, faollashtirilgan ko'mir yordamida moylarni va oqova suvlarni tozalash va boshqa maqsadlar uchun qo'llaniladi.Bu usul yordamida xom ashyo va mahsulotlarning sifatini ham yaxshilash mumkin. Sanoat gazlarini turli zaharli moddalardan adsorbentlar yordamida tozalash atrof muhitni muhofaza qilishga xizmat qiladi.Adsorbsiya jarayonlari odatda desorbsiya bilan chambarchas bog'langan bo'ladi. Adsorbent tarkibidagi yutilgan moddani ajratib chiqarish va uni adsorbsiya jarayonida qaytadan ishlatish desorbsiya deyiladi.Sanaot miqyosida ishlatiladigan adsorbentlar quyidagi talablarga javob berishlari kerak:) tanlovchanlik-aralashma tarkibidagi tegishli komponentni yutib olish va boshqa komponentlarga esa ta'sir qilmaslik;2) maksimal adsorbsion hajm yoki faollik-adsorbentning massa yoki hajm birligida yutilgan adsorbtivning miqdori;3) adsorbentni regeneratsiya qilish paytida yutilgan moddaning to'la ajralib chiqishi;4) adsorbent donalarining kerakli mustahkamlikka ega bo'lishligi, chunki donalarning buzilib ketishi jarayonning gidrodinamik holatini yomonlashtiradi5) yutilayotgan moddalarga nisbatan kimyoviy inertlikka ega bo'lishlik;6) narhi arzon.Adsorbentning tanlovchanligi va uning adsorbsion hajmi adsorbent va adsorbtivning tabiatiga va molekulalarning tuzilishiga bog'liq bo'ladi. Bunda adsorbentning solishtirma yuzasi (massa yoki hajm birligidagi adsorbentning yuzasi) va adsorbent g'ovaklarining o'lchamlari muhim ahamiyatiga ega. Bu ikkala kattalik bir-birlari bilan uzviy bog'langan. G'ovaklarning o'lchamlari qanchalik kichik bo'lsa, adsorbentning solishtirma yuzasi shunchalik katta bo'ladi. Bu holat adsorbent faolligini kuchaytiradi.Sanoatda eritmalarni har xil pigmentlardan tozalash uchun adsorbent sifatida tuproq jinslari ham ishlatiladi. Tuproq jinslari tabiatda ko'p tarqalgan bo'lib, narxia rzon, uyilish zichligi 400-450 kg/m3. Tuproq jinslarining solishtirma yuzasi boshqa sanoatda ishlatiladigan adsorbentlarga nisbatan ancha kichik (35-150 m3/g).1-jadvalda neft va gazni qayta ishlash sanoatida ishlatiladigan adsorbentlar haqida asosiy ma'lumotlar keltirilgan.Adsorbentlar statik va dinamik faollikka ega. Adsorbent ma'lum vaqt ishlagandan so'ng adsorbtivni to'la yutmay qo'yadi, bunda adsorbtiv adsorbent qatlamidan yutilmasdan o'tib ketadi. Bunday jarayon yutiluvchi komponentning o'tib ketishi deyiladi. Shu paytda uskunadan chiqib ketayotgan gaz aralashmasida adsorbtivning miqdori ko'payib, muvozanat holatigacha boradi. 1-jadval Sanoatda qo'llaniladigan adsorbentlarning tasnifiy ko'rsatgichlari Zichlik, g/sm3 G'ovaklar- G'ovaklar- SolishtirmaAdsorbentlar haqiqi mavhum uyilgan ning hajmi, ning yuzasi,y sm3/g radiusi, Â m2/gSilikagel'mayda g'ovakli 2,1- 1,3-1,4 0,8 0,28 5-30 450-500 yirik g'ovakli 2,3 2,12,3 0,750,85 0,5 0,90 70-100 270-350Alyumosilikatli 2,3 1,06- 0,7 0,57 20-25 300-350katalizator 1,09Faollashtirilgan 1,75- 0,5-1,0 0,2-0,6 - 70 dan kam 600-1700ko'mir 2,1Alyuminiyning - - 0,4-0,6 0,8-1,0 60-100 180-220 faol oksidiSeolitlar - 1,081,16 0,620,78 0,20-0,24 3-9 -Adsorbsiya jarayonining boshlanishidan adsorbtivning adsorbent qatlamidan o'tib ketishigacha bo'lgan vaqtda adsorbent massasi birligida yutilgan modda miqdori adsorbentning dinamik faolligini belgilaydi.Adsorbsiya jarayonining boshlanishidan to muvozanat holat yuz berguncha adsorbent massasi birligida yutilgan modda miqdori adsorbentning statik faolligini belgilaydi. Dinamik faollik doim statik faollikdan kam bo'ladi. Shu sababli adsorbentning sarfi uning dinamik faolligi bo'yicha topiladi.Adsorberlarda qattiq yutuvchi va gaz fazalarning to'qnashishi to'xtovsiz amalga oshiriladi. Amalda fizikaviy adsorbsiyada gaz fazasidan komponentlarni to'liq ajratib bo'lmaydi.Bosimning ortishi va haroratning pasayishi bilan adsorbsiya jarayoni aktivlashadi. Desorbsiya jarayoni esa past bosim va yuqori haroratda olib boriladi. Konstruksiyasi bo'yicha adsorber va desorber kolonnalari bir biriga o'xshaydi.Gaz aralashmalari hamda eritamalarida bir va necha komponentlarning g'ovaksimon qattiq jismlar yuzasi bo'lib (adsorbentda) yutilish jarayoni absorbsiya deyiladi. Yutiluvchi modda adsorbant yoki adsorbtiv deyiladi. Har bir adsorbent murakkab aralashmalarda ma'lum komponentlarni yutib, aralashmaning boshqa komponentlariga ta'sir qilmaydi. Demak, adsorbentlar tanlovchanlik qobiliyatiga ega. Yutilgan modda adsorbentdan desorbsiya yo'li bilan ajratib olinadi.Adsorbsiya jarayoni ko'pincha gaz va suyuqlik aralashmalaridagi yutilayotgan komponentning konsetratsiyasi kam miqdorda bo'lganda, adsorbtivni butunlay ajratib olish uchun qo'llaniladi. Agar yutilaytgan komponentning konsertratsiyasi yuqori bo'lsa, u xolda adsorbsiya jarayoni qo'llaniladi.Adsorbsiya jarayoni ikki xil: fizik va kimyoviy (xemosorbsiya) bo'ladi. Fizik adsorbitsiyada adsorbent va yutilayotgan komponent o'zaro kimyoviy jihatdan ta'sir qilmaydi. Kimyoviy adsorbsiya prosessida adsorbent bilan yutilayotgan moddaning molekulalari o'zaro ta'sirlashib, adsorbentning yuzasida kimyoviy birikma hosil bo'ladi.Klassifikatsiyalash jihatdan adsorbentlarni uch turga bo'lish mumkin:Birinchi turi: nospetsifik adsorbentlar, ularga grafitlangan qurum kiradi. Bu turdagi adsorbentlar sirtida almashinishga qodir funksional guruh va ionlar bo'lmaydi. Yuqori molekulali uglevodorodlarni, masalan, polietilenni ham shu turga kiritish mumkin.Ikkinchi turi: spetsifik adsorbentlar, ularning sirtida ma'lum joylarda musbat zaryadlar, masalan, silikagellarda gidroksil guruhlar, seolitlarda kationlar to'plangan bo'ladi. Bu turdagi adsorbentlarga ayrim chetki zvenolarida elektron zichligi to'plangan molekulalar bilan o'ziga xos ta'sirlanish xarakterlidir.Uchinchi turi: sirtida elektron zichligi to'plangan bog'lanishlar yoki atomlar guruhlari bo'lgan spetsifik adsorbentlar. Bunday adsorbentlar nospetsifik adsorbentlar sirtiga elektron zichligi to'plangan molekulalarning monoqatlamini joylashtirish yo'li bilan olinadi. Bu turdagi adsorbentlarga qutbli serg'ovak polimerlar kiradi.Dunyo miqyosida chiqindilar muammosi eng dolzarb ekologik masalalardan biriga aylanib bormoqda. Tahlillarga ko'ra, so'nggi yillarda maishiy va sanoat chiqindilarining yildan-yilga ortayotgani er yuzidagi ekologik barqarorlikka salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Ma'lumotlarga qaraganda, hozirgi kunda chiqindilarning 900 ga yaqin turi qayd etilgan. Har yili dunyoda chiqindilar hajmi 3 foizga ko'paymoqda. Bu chiqindilarning 80 foizini organik moddalar tashkil qiladi va ularni qayta ishlash natijasida katta miqdordagi energiya va energiya tashuvchilarni ishlab chiqarish mumkin. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi uning 85 foizini qayta ishlash mumkinligini ko'rsatmoqda.Atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasidagi munosabatlarni bevosita tartibga soluvchi 15 dan ziyod qonun, tabiiy resurslarning ayrim turlaridan foydalanish mexanizmlari va shartlari, shuningdek, davlat ekologik ekspertizasini amalga oshirish, turli toifadagi qo'riqlanadigan hududlarni tashkil qilish va ularda alohida foydalanish rejimini o'rnatish tartib -taomillari va boshqa masalalarni belgilab bergan 30 dan ortiq normativ-huquqiy hujjat qabul qilingan.O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2017-yil 21-apreldagi «Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish to'g'risida»gi farmoni hamda «2017-2021-yillarda maishiy chiqindilar bilan bog'liq ishlarni amalga oshirish tizimini tubdan takomillashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi qarori bu boradagi ishlar ko'lamini yanada kengaytirishga xizmat qilmoqda Seolitlar - kristall panjarasidagi g'ovaklarining o'lchamlari muayyan va o'zgarmas bo'lgan sintetik sorbentlar bo'lib, ular molekulyar elaklar deyiladi.G'ovak shishalar - g'ovaklari bir-biri bilan tutashib bir fazoviy panjara hosil qilgan borosilikat shishalardir. Ular qattiq inert tashuvchilar sifatida gaz-suyuqlik xromatografiyasida ishlatiladi. G'ovak shishalarning adsorbsion xossalari ularda silanol guruhlar mavjudligi tufayli bo'lib, bu guruhlar molekulasida elektrodonor funksional guruhlar bor moddalar bilan vodorod bog'lanish hosil qiladi. G'ovak shishalarning shu maqsadda ishlatiluvchi boshqa materiallardan asosiy farqi ularning kimyoviy inertligi, g'ovaklariving o'lchamlarini nazorat qilish mumkinligi va regeneratsiya qilish osonligidadir.Faollantirilgan ko'mirlar - juda serg'ovak tuzilgan adsorbentlar bo'lib, ular uglevodorodlar va ularning hosilalarini, aromatik birikmalarni, bo'yoq moddalarni tanlab adsorbilaydi (yutadi). Quyi spirtlar, karbonat kislotalar va murakkab efirlarni kamroq yutadi.
Grafitlangan qurum - odatdagi qurumga 3000 0S da vakuumda yoki inert gaz muhitida ishlov berish orqali olinadi. Grafitlangan qurum sirtining adsorbsion xossalari grafit guruhining adsorbsion xossalariga juda yaqin bo'lib, ular nospetsifik adsorbentlar qatoriga kiradi.Polimer sorbentlar - keyingi vaqtlarda gaz xromatografiyasida keng ishlatila boshlandi. Stirol, etilstirol va divinilbenzol asosida tayyorlangan g'ovak materiallar eng ko'p ishlatiladi. G'ovak polamerlar mexanik jihatdan pishiq, sirti katta, tanlovchanligi kuchli va termik jihatdan ancha barqaror bo'ladi.G'ovak polimerlar - juda tanlovchan adsorbentlar sifatida gaz-adsorbsion va suyuqlik-adsorbsion xromatografiyasida ko'p komponentli aralashmalarni tarkibiy qismlarga ajratishda, shuningdek, gaz-suyuqlik xromatografiyasida tashuvchi sifatida ishlatiladi.Yuza qatlamli sorbentlar - keyingi vaqtlardagina ishlatila boshlandi. Faol moddalari tashuvchining faqat tashqi yuzasida bir tekisda taqsimlangan sorbentlar yuza qatlamli sorbentlar deyiladi. Faol modda sifatida qattiq yoki suyuq sorbent xizmat qilishi mumkin. Sorbent qatlamining yupqaligi va yutiladigan moddalarning sorbentga etib borishi osonligi tufayli sorbentlarning sirt qatlamlarida massa uzatishga qarshilik kamayadi va demak, sorbsion qatlamda turish vaqti qisqaradi. Bu esa xromatografik kolonkaning samaradorligi ortishiga olib keladi.Yuzasi g'ovak adsorbentlarda (YUG'A) - chuqur g'ovaklar bo'lmagani sababli g'ovaklardagi harakatchan fazada moddalarning tutilib turish vaqti qisqaradi va massa almashish tezligi ortadi. YUG'A jarayonni muvozanatga yaqin sharoitlarda, yuvilib ketish tezligini susaytirmay olib borish imkonini beradi. Bulardan tashqari, YUG'A mexanik puxtaligi katta bo'ladi, chunki ularning o'zagi odatda shisha soqqachalardan iborat bo'ladi. YUG'A juda yaxshi regeneratsiyalanadi va oqimga nisbatan oz qarshilikka ega.Gazlarni adsorbsion quritishda ularning shudring nuqtasini (minus 20-40°C gacha silikagellarda; minus 40-50°C gacha alyumogellarda hamda minus 60-70°C va undan past haroratgacha seolitlarda) pasaytiriladi.Adsorbsiya samaradorligi absorbsiyadagi singari harorat pasayishi va bosim artishi bilan oshadi va aksincha, quyi bosim va yuqori haroratda (adsorbent tabiatiga bog'liq holda 180-220°C va yuqori haroratda) o'tkaziladi. Adsorbent regeneratsiyasi bosimning 0,350-0,007 MPa gacha pog'onali pasayishi hisobiga va adsorbentni harorat o'zgarishisiz o'tkazish mumkin.Zarurat tug'ilganda absorbsion quritishdan so'ng, davomli ravishda gazlarni qattiq yutuvchilarda adsorbsion quritish amalga oshiriladi. Adsorbentlar sifatida -silikagellar, faollashtirilgan ko'mir, alyumogellar, faolashgan alyuminiy oksidi, alyumosili-katlar, seolitlar-molekulyar elaklar va shu kabilar qo'llanilishi mumkin. Gazlarni chuqur adsorbsion quritish uning shudring nuqtasini minus 40-70°C va ba'zida minus 100°C dan pasaytirish imkonini beradi.Adsorbentlar-quritgichlar suvga nisbatan yuqori yutuvchanlik, yengil regenerirlanish, mexanik mustahkamlik va shu kabi boshqa xususiyatlarga ega bo'lishi lozim. Adsorbentlar - solishtirma sirti 200-1000 m2/g (faollashtirilgan ko'mir 600-1700 m2/g) va g'ovak hajmi 0,20-1,02 sm3/g va undan yuqori bo'lgan yuqori g'ovakli qattiq moddalardir. Adsorbentlarni mikrog'o-vaklari adsorbsiyalanadigan modda molekulasi o'lchami bilan o'lchanadigan 0,5-1,5 nm (1 nm=10-9m = 0,001 mkm) samarali radiusga ega.Silikagellar (kremniy kislotasi - SiO2 iviqi asosidagi) o'rtacha diametri 1-5 nm (nanoo'lchamli) g'ovaklarga ega, yoyilgan zichligi 400-500 dan 670-890 kg/m3 gacha, chin zichligi 2250 kg/m3, umumiy g'ovaklari hajmi 0,2 dan 4,0 sm3/g, solishtirma sirti 270-500 m2/g. Silikagel zarralari sferik va ovalsimon granulalari 0,2-1,0 dan 7 mm gacha o'lchamga ega. Silikagellar ikki navda (mayda donali va yirik donali) va zichligi 400-550 kg/m3 (chin zichligi 3250-3500 kg/m3) bo'lgan 15 dan ortiq rusumda ishlab chiqariladi. Ular 4-6 mm o'lchamli don va sharcha shaklida tayyorlanadi.Alyumogellar turli rusumlarda ichlab chiqariladi. Ular shuningdek, istalgan katalizatorlar tayyorlashda tashuvchi sifatida keng qo'llaniladi.Seolitlar turli o'lchamli molekulalarga ega uglevodorodli aralashmalarni bo'la olgani sababli molekulyar elak nomini olgan. U birinchi marta 1959 yilda «Linde» (AQSh) firmasi tomonidan foydalanilgan. Seolitlar tabiiy (minerallar- bentonit, anal'sit va b.) va sintetik (SiO2-AbO3) bo'lishi mumkin
.Liotrop qatorlar (yun.luo – eritaman va trope — burilish, oʻzgarish), Gofmeyster qatorlari — biror erituvchida eritilganida oʻsha eri-tuvchi muhitida oʻtadigan kimyoviy re-aksiyalar tezligi va chuqurligiga, shuningdek, erituvchining xossalariga qarab muayyan tartib bilan joylashtirilgan ionlar qatori. Suvdagi eritmalarda faollashtirilgan koʻmir yoki boshqa ad-sorbentlar bilan adsorbsiyalana olish xususiyatining kuchayib borishiga qarab qator qilib joylashtiriladigan, zaryadi birga teng anorganik anionlar F-, SN3SOO , NSOO , S1 , Br-, NO,-, I-, CNS- va ishqoriy hamda ishqoriy – yer metallarning zaryadi bir va ikkiga teng kationlari Li+, Na+, NH+4, K+, Rb+, Cs+; IT, Ag+, UO2+2, Be2+, Mg2+, Cd2+, Ca2+, Sr2+, Ba2+ ning Liotrop qatorlari tavsifli. Turli kimyoviy-texnologik va biokimyoviy jarayonlarni tushunish va yoʻnalishli boshqarishda Liotrop qatorlar tushunchasi muhim ahamiyatga ega.[1]