|
Son yasovchi qo’shimchalar (-teen) seventeen, eighteen. (-ty) ninety, eighty.
(-th) nineth , fifth.
Fe’l yasovchi qoshimchalar : (-ate) hesitate, differentiate. (-en) widen, soften. (-fy) simplify, exemplify. (-ise) demoralize, immortalize . (-ish) accomplish .
So’z hosil qiluvchilarni leksik-grammatik ma’nolariga ko’ra yna ichki guruhlarga bo’lish mumkin, masalan ot yasovchi suffikslarni o’z o’rnida mavhum ot yasovchilarga: -dom,-hood,-ion,- ism, -ment, -ness.
Emotsional jihatidan betaraf hisoblangan shaxs ifodalovchi ot so’z turkumi qo’shimchalari ham mavjud : -an,-er-,or-, ist,- ician.
Shaxs otlarining ayollarni ifodalovchi guruhli qo’shimchalari ham bor: -ess,-ine, -ette. Suffikslardan farqli o’laroq , aksariyat prefikslar so’zlarga qo’shilganda ular so’zlarning leksik-grammatik ma’nosini tubdan o’zgartirib yubormaydi, uni shunchaki shaklini o’zgartiradi. Shunday qilib old qo’shimchani olgan so’z va uning prototipi odatda bir so’z turkumi doirasida keladi: masalan, behave-misbehave, tell-re-tell, please-displease, dishonest-honest. Ayrim prefikslar faqatgina bir so’z turkumdagi so’zlar bilan qo’llansa, boshqalari esa bir qancha so’z turkumlari bilan ham ishlatilishi mumkin , bunga misol tariqasida –re prefiksi faqatgina fe’l va ot so’z turkumidagi so’zlarga qo’shilib kelsa, -un prefiksi esa sifat, fe’l va ot so’z turkumlarining asos qismi oldidan ishlatiladi. Biroq, ba’zi vaziyatlarda , prefikslar umumiy leksik-grammatik ma’noni o’zgartirishi va asl so’zga nisbatan nutqning boshqa qismiga tegishli so’zlarni hosil qilishi mumkin masalan: (-be) sifat va ot o’zaklari bilan, becloud, befriend, behead . (-en/em) sifat va ot o‘zaklari bilan ; enlarge, enrich,encamp. Sifat yasovchi old qo’shimchalar : - pre, -post,-non,-anti. Yuqorida sanab o’tilgan old qo’shimchalar quyidagi ma’nolarni berishi mumkin. Xususan inkor yoki teskari ma’noni ifodalovchi old qo’shimchalar: de, dis, in, im, il, ir, non, un, anti; disobey-detoxify-insignificant-immodest-illiterate-irresponsible-nonsense-underestimate-antisocial.
Biror bir ish –harakatni taroriy bajarishni ifodalovchi old qo’shimcha ham mavjud: u – (re). reorganize- resettle-reproduce.
O’lcham yoki daraja-miqdorni bildiruvchi prefikslar: (out), (over), (under), (super) .-undervalue-outnumber-overdo
Ravishlarda holatni ifodalovchi bo’lib keladigan prefikslar ham bor : (mis) mislead – mismatch-misbehave
Payt ravishini belgilaydigan old qo’shimchalar quyidagilar: (-post,-pre) ; prefight, preschool, postgraduate.
Joy ma’nosini ifodalab keladigan ravish yasovchi old qo’shimchalar quyidagilar: (-sub), (-trans), (-in), (-out), (-a)- submarine, transcentral, inside, outdoor, ashore.
Kompozitsiya usulida so’z yasalishi quyidagicha amalga oshiriladi. So’z qo’shih hind-yevropa tillari uchun umumiy bo’lgan morfologik so’z yasash turi bo’lib,bu holatda barcha yangi qo’shma va qisqartma so’z ikki yoki undan ortiq o’zak yoki so’zning qo’shilishidan yasaladi. Shuni e’tiborga olgan holda aytib o’tish joizki, qo’shma so’zlar ikkita to’liq negizning qo’shilishidan yasaladi: hardworker, handkerchief, mainstream, widespread, outlaw, lawbreaker, checkpoint, old-fahioned. O’rganishlar shuni ko’rsatadiki, so’z hosil qilishda so’z qo’shish orqali so’z yasash hozirgi zamon ingliz tili va rus ilida ot va sifat yasashda ancha keng qo’llniladi. Ayni davr qalam sohiblari badiiy asarlarida qo’shma, prefiksli va suffiksli otlarni ishlatilish chastotasi hisoblanganda , ko’rib chiqilgan otlarning ingliz tilida qo’shma so’zlar 20%ini , rus tilida bo’lsa 10% tashkil qilishi ma’lum bo’ldi. Xulosa qilib aytganda , ingliz tilida yasama so’zlarning qo’llanilish chastotasi ikki martaga ko’proq . Yasama so’zlarning strukturalarini qiyoslash taqqoslanayotgan tillarning ba’zi izomorf va allomorf xususiyatlarini ochib berishga imkon yaratadi. Yasama so’z yasashda negizlarni qo’shish usuli asosiy farqlaydigan ko’rsatkichlardan biri sifatida e’tirof etiladi. Rus tilida yasama so’zlar asosan birlashtiruvchi unlilar yordamida yasaladi: лесо_степь, земле_коп, пыле_сос . Birlashtiruvchi unlilar yordamisiz yasalgan yasama so’zlar kam uchrab turadi; ночлег, полуавтомат. Shunga teskari ravishda ingliz tilida birlashtiruvchi unlilar yordamisiz yasalgan yasama so’zlar ko’p uchraydi: watch-maker, whiteboard, blacksmith, broadcast. Ingliz tilida olib borilganqiyosiy tahlil natijasi ingliz tilida yasama so’zlar quyidagi strukturaga ega ekanliklarini ko’rsatdi:
ot asos+ot asos ; skyscraper, thunderstorm, apple-pie bu turdagi yasama so’zlarda asosiy ma’noni ikkinchi vosita bersada, birinchisi bo’lsa so’zning aniq ta’rifini keltiradi
sifat asos+ot asos; black-haired, barefoot, sweet-heart
fe’l asos+ot asos yoi mutlaqo aksincha : break-stone, cut-glass, floor-polisher.
olmosh asos +ot asos : self-confidence, self-employee
son asos+ ot asos : hundred weight, twofold
ravish asos +fe’l asos: outdo, upkeep, off-set. Yuqorida sanab o’tilgan turlardan tashqari ingliz tilida birinchi vositasi sifatdosh yoki gerund bo’lgan yasama so’zlar uchraydi: swimming pool, parking area, dancing – hall, shopping mall.
Allomorf- bu hodisa uchu oson tasnif uchramaydi, chunki u juda ko’p narsalarni o’z ichiga oladi. Ba’zida nima uchun tilshunos olimlar shu paytgacha bu borada yaxshiroq atama va kategoriyalarga duch kelmaganiga taajublans arziydi. Allomorfning eng oson bo’lgan , nisbatan kengroq tarqalgan tavsifi bu allomorph morfemani o’zgartiruvchi har qanday narsadir . Allomorf- morfemaning turi hisoblanib, affikslarga, so’z oxirlariga, yoki qo’shni so’z tanlovlariga o’z munosabatini bildirgan holda, garchi so’zning ma’nosini o’zgartirmasada uning tovushlarini o’zgartira oladi. Uning tarkibiga zamon, ko’plik shakllari, artikl tanlash, hattoki undan ham ko’prog’i kirishi mumkin. Masalan , fonologik allomorf –(d) ni uchta shakli wanted-(id), ended-(t) helped –(t), opened-(d) . Leksik holatdagi allomorflar: cat-cats, deer-deer, sheep-sheep, fish-fish, ox-oxen, man-men, child –children.
3.Ingliz tilida morfemalar va ularning turlari
Do'stlaringiz bilan baham: |
