1. Industrial iqtisodiyot” fanining ob’ekti sanoatning ta’rifi va tavsifi

29. Fan-texnika taraqqiyotining samaradorligini baholash

YAngi texnika va texnologiyalarni joriy etish uchun uning iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligni aniqlash kerak. SHu sababli yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish asosida xalq xo‘jaligida, jumladan, sanoat ishlab chiqarishida yuqori ko‘rsatkichlarga erishish uchun texnik chora-tadbirlarning qaysi biri foydali ekanligini aniqlash zarur.

Texnik tadbirlarning asosiy guruhlari quyidagilardan iborat:

• 
  mashina va mexanizmlar, jihozlar va asboblarning yangi hamda takomillashgan turlari va konstruksiyalari;
  
• 
  mahsulotning kimyoviy va fizik xossalarini, parametr va assortimentlarini yaxshilash;
  
• 
  texnologik jarayonlarni mexanizatsiyalash va avtomat­lashtirish;
  
• 
  jihozlarni modernizatsiyalash;
  
• 
  bino va inshootlarning yangi tiplarini yaratish;
  
• 
  mehnatni tashkil etish va boshqarishning yangi va tako­millashgan usullari;
  
• 
  ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari.
  

Korxonalar, tarmoqlar va tarmoqlararo komplekslarda ishlab chiqarish sur’atini tezlashtirish, mahsulot hajmini ko‘paytirish, uning sifatini oshirish, ishlab chiqarishning foydaliligini ko‘tarish uchun fan-texnika tarqqiyotini jadallashtirish kerak. Bu ish ma’lum chora-tadbirlarni amalga oshirish hisobiga bo‘lishi mumkin. CHora-tadbirlar albatta, samarali bo‘lishi kerak. Uni hisobga olmasdan, baholamasdan fan-texnika bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqarishga joriy etilmaydi.
Fan-texnika taraqqiyoti tadbirlari iqtisodiy samarasini hisoblash tartibi uslubiy qo‘llanmalarda izohlab berilgan.
Ularga quyidagilar kiradi:

• 
  kapital qo‘yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash bo‘yicha Namunali (Tipovaya) metodika;
  
• 
  iqtisodiyotda yangi texnika, ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflaridan foydalanishning iqtisodiy sa­maradorligini aniqlash metodikasi;
  
• 
  korxonalar va ishlab chiqarish birlashmalari boshqaruvining avtomatlashtirilgan tizimining iqtisodiy samarador­ligini hisoblash metodikasi;
  
• 
  boshqaruvning avtomatlashtirilgan tizimi samarador­ligini aniqlash metodikasi (GOST-24.702.85).
  
• 
  mehnatni ilmiy tashkil etish, ya’ni MIT bo‘yicha chora-tadbirlarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi;
  
• 
  atrof-muhitni muhofaza etish bo‘yicha chora-tadbirlar­ni amalga oshirish uchun sarflangan xarajatlarning iqtiso­diy samarasini aniqlash uchun vaqtinchalik metodika.
  

YAngi texnika samaradorligini hisoblash qiyosiy samara­dorlikni aniqlash tamoyillariga asoslanadi. Hozirgi kunda bunday hisob-kitoblar xalq xo‘jaligida yangi texnikadan, ix­tirochilik va ratsionalizatorlik takliflaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi asosida amalga oshiriladi.
Bu metodikaga binoan iqtisodiy samara quyidagi formu­la yordamida ifodalanadi:
S = (X₁ - X₂) x A₂
Bu erda: S - yillik iqtisodiy samara, so‘m;
X₁ va X₂ - yanga texnika yordami bilan tayyorlangan mahsulot birligiga sarflangan, keltirilgan xarajatlar (TE_n x K);
A₂-hisobot yilida yangi texnika yordamida ishlab chiqarilgan mahsulotning yillik hajmi.
YAngi texnikaning samaradorligini hisoblash va tahlil etishda uning ijtimoiy natijalari va oqibatlarini ham hisobga olish kerak. Ular jumlasiga, mehnat sharoitlarini yaxshilash, xavfsizlik va qulaylikni ta’minlash, hodimlarning bilimi va ilmi hamda malakasini oshirish, atrof-muhitni muhofaza qilish, inson faoliyati uchun eng yaxshi sharoitlar yaratish kiradi.