1. Individ shakllanishida milliy urf -odatlar va annalarning roli

REJA:


1. Individ shakllanishida milliy urf –odatlar va annalarning roli.

2. Urf-odat va analarni shakllanishga tasir etuvchi omillar.

3. «Urf –odat» va «anana» tushunchalari.

4. «Urf-odat» va ananalarning uzgaruvchi va barkarorlik xususiyatlari.

5. Urf –odat va ananalarning ijtimoiy vazifalari.

6. Uzbek xayotidagi yangi urf-odatlar.

Ma'lumki, xar bir individ shaxs sifatida shakllanar ekan, fakat uzi yashab turgan davrdagi ijtimoiy munosabatlar ta'siri ostida bulib kolmasdan, shuningdek, tarixiy tajribalar, ajdodlar tomonidan yaratilgan, tuplangan va avloddan-avlodga utib kelayotgan madaniy meroslar, milliy kadriyatlar ta'siri ostida xam shakllanadi. Bunda ayniksa, xar bir xalkka mos bulgan milliy urf- odat va an'analarning roli kattadir.

Shunday ekan etnopsixologiyaning asosiy urganishi ob'ktlaridan urf-odat, an'analar udum va turli marosimlarni atroflicha urganish ularning vujudga kelishi, namoyon bulishi, saklanishi va uzgaruvchanligi kabi konuniyatlarini ochib berish xam amaliy jixatdan axamiyatga molikdir.

Xar bir davrning, xar bir xalkning ijtimoiy –iktisodiy tabiiy –biografik sharoitiga mos bulib turadigan va uni uzida aks ettiradigan urf-odat va an'analari buladi. Odamzod ongli xayot kechira boshlagandan buyon vujudga kelgan urf-odatu marosimlar, udum va an'analarni xisoblab chikish kiyin.

Milliy urf- odat va an'analarda butun bir xalkning ijtimoiy extiyojlari, axlok normalari, manfaatlari, amaliy tajribalari va tarixiy yashash sharoitlari uziga xos ravishda mujassamlangan buladi.Ular xalkning faoliyati jarayonida tugiladi , xar bir xalk bu tun tarixi davomida yashash sharoitining xarakteri va xususiyatlaridan kelib chikkan xolda kishilar urtasidagi munosabatlarning ma'lum normada yul- yuriklarini yaratadi. Bu norma va yul-yuriklar avloddan-avlodga utish bilan takrorlanib, urf-odatlar va an'analarga aylanib koladi.

Shakllangan urf-odat va an'analar shaxsning ijtimoiy munosabatlarga kirish ishida shaxsning xulk- atvori ijtimoiy jixatdan belgilovchi, boshkarib turuvchi va shakllantiruvchi vazifalarni bajaradi .Kaysi bir urf-odat va an'anani, udum yoki marosimni kelib chikish sabablarini urganmasdan turib karaydigan bulsak, ular bir karashda, bemani, bexuda bulib kurinadi.Aslida esa ularni barchasi kelib chikishi buyicha xalkning ijtimoiy- ikdisodiy va amaliy faoliyati natijasida vujudga kelgan va ularning ma'lum extiyojlarini kondirish uchun xizmat kilgan.

Urta-Osiyo va Kavkaz xalklarining ayrimlarida mavjud va xozirgi kunda eskilik sarkiti, deb koralanadigan «Kalin» berish odatini urganishgan ba'zi olimlar, xozirgi davrga kelib, bu odat fakat ramziy kiymatga ega bulib kolganini kursatishadi.

Ma'lumki, egzogam nigoxi xukm surgan davrlarda kiz olish va kiz berish bir kabila yoki urug doirasida bulmasdan, boshka kabila va uruglar bilan bular edi. Bir kabila boshka kabilaga kiz bergandan keyin, kiz bergan kabila yoki oila zaiflashib kolmasligi uchun ular xam albatta kushni kabilalardan kiz olishar va shu bilan axoli usish nisbatini sozlab turish kerak bulgan.

Lekin ayni shu paytda kushni kabilalarda buyi etgan kizning bulmasligi yoki bir kabilada uylanadigan yigitning bulmasligi natijasida bunday teng xolat kiz almashtirishlar juda kam paytlardagina amalga oshgan. Bunday xollarda yigit tomoni kiz tomonga berish imkoniyati kelgunga kadar turli-tuman mol-dunyo xisobida kafolat yoki xozirgi tushunchamizga kelin berib turgan Urta Osiyo xalklarida kelin berish xodisasi, deyarli uchramaydi. Uchrasa xam egzogam nikoxi kullaniladigan xalklar darajasidagi shakl va mazmunda emas. Shuningdek, xar bir xalkda u yoki bu narsalarga nisbatan turli ta'kiklar, tabu-katagonlar mavjud buladi.

Kuzatishlar, ilmiy tadkikotlar shuni kursatadiki turli xollardagi ta'kiklar, ma'n etishlarning xammasi xam be'mani, zararli bulmay ma'lum zaruriyat bilan vujudga kelar edi. Ya'ni ular xalkning yashash tarziga, extiyojlariga mos kelganligi uchun xam asrlar davomida avloddan-avlodga utib kelgan. Bu misollar shuni kursatadiki, odat va an'analar xalk xayotiga, turmush tarziga ongli ravishda kirib keladi, lekin ularning ta'siri esa stixiyali buladi. Shuning bilan birga ayrim urf-odatdar va an'analar uz umrini utab bulgan bulsa xam, yashovchanlik xususiyatiga ega bulganligi uchun yana uzok vakt saklanib, odamlar ongiga ta'sir etib turadi. Bu narsa insonlar psixologiyasi bilan boglik bulgan xolat xisoblanadi. Chunki, mustaxkamlanib kolgan urf-odat va an'analarga amal kilmaslik kupchilik tomonidan koralanadi. Kupchilikni tana-ma'lomatiga kolishdan kurkish va tortinish, jamiyatni xar bir a'zosi urf-odatlarga ongli yoki kur-kurona bulsa xam amal kilishga majbur kilib kuyadi.

Urf-odat va an'analar kupincha sinonim suzlar sifatida ishlatilsa xam, bu terminlar tushunchalar urtasida fakat terminologiya tafovut bulib kolmasdan, yana ma'no jixatdan xam fark bordir. Urf-odatlar asosan oilaviy, maishiy soxalar bilan boglangan buladi va unda axlokiy, diniy va xukukiy normalari tula uz aksini topadi.

An'analar esa ijtimoiy xayotning xamma soxalarida mavjud bulish bilan birgalikda, yana kelib chikish jarayonini xam kamrab oladi. An'anada kishilarning narsa va buyumlarga, tabiatga bulgan munosabatlari ifodalanadi. Ma'lumki, san'at va adabiyotda, armiya va oliy ukuv yurtlarida, sport va ishlab chikarish jamoalarida urf-odat bulmaydi, balki an'analar mavjud. Masalan, armiyaga yangi borgan soldatning kasamyod kabul kilish, oliy ukuv yurtiga kirgan yoshlarni talabalar safiga kabul kilinishi, yirik sport musobakalarida golib sportchi shaniga mamlakat bayrogini kutarilishi va madxiyani yangrashi-bular an'analar xisoblanadi. Bundan tashkari an'analarning ta'siri doirasi nisbatan keng bulib, bitta an'ana bir necha urf-odat, udum va marosimlarni uzida kamrab olgan bulishi mumkin. Masalan, xalkimizda mavjud bulgan mexmondustlikni olib karaydigan bulsak, mexmondustlik u yoki bu darajada xar bir xalk va millatga xos bulgan xususiyatdir. Lekin bu narsa yukorida kurib utganimizdek, uziga xos ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlar ta'siri ostida, oilaviy-maishiy xayotdagi munosabatlar natijasida uzbek xalkida uziga xos bir yusinda namoyon buladiki, bu uzbek xalkining milliy xususiyatiga, milliy an'anasiga aylanib kolgan. Mana shu mexmondustlik an'anasi bir necha urf-odatlar, udumlar orkali tula namoyon buladi. Masalan: uzbek koidalarida mexmon xar doim ochik chexra va shirin kalom bilan kutib olinadi. Xonadondagi eng noyob narsalar mexmon oldiga kuyiladi. Mexmonni kadr-kiymati uta yukori kadrlanadi.

Endi udum va marosimlarga kelsak, ular kuchli psixologik va xissiy ta'sir etish kuchiga ega bulib, shular yordamida urf-odat va an'analar bevosita yuzaga chikadi. Udum u yoki bu urf-odat va an'ananing bajarish vaktida amal kilinadigan tartib va koidalar. Marosim esa, udumni kuz-kuz kilib turadigan tashki bezagi tasviri, ya'ni bajarilishi jarayonidir.

Ikki kushni xalk uzbeklar bilan kozoklarning tuy utkazish vaktida bajariladigan turli udum va marosimlarni mashxur yozuvchimiz Oybek «Bolalik» kissasida juda moxirlik bilan tasvirlangan. Mana kozoklar tuyida buladigan marosimlar kanday tasvirlangan: bir utovda odamlar tikilinch. Ayollar erlardan kochmaydi. Bir-birlarini elkalarini kokib bemalol xazillashib suzlashadi. Birdan kozoklar tipirchilagan osmonga sapchiydigan argumoklariga minib, ulokni boshlab yuborishadi. Ulokdan sung kizlar utovga bir tuda yasangan yigitlar kirib keladi. Kizlar kushiklar aytadi. Kulgi, kiykirik, ulan tinglaydi. Kelin bilan kuyov ulan aytishadi.

Endi tuy marosimi uzbeklarda boshkacha kechadi. Karomatning tuyi tasvirida erkaklar va ayollar deyarli kushilishmaydi, marosimni aloxida-aloxida utkazishadi. «Kiz oshi» kuni kizning uzok-yakindagi dugonalari va maxallaning kizlari tuplanishadi. Dutorga jur bulishib ashula aytishadi. Tuy kuni turli kungil ochar uyinlar tashkil kilinadi, ayollar «yor-yor» aytishadi va xokazolar.

Mana shu badiiy tasvirdagi ikki xalkda mavjud bulgan tuy utkazish jarayonidagi udum va marosimlar an'ana sifatida bir necha asrlar davomida avloddan-avlodga utib kelgan. Urf - odat, an'ana, udum va marosimlar bir-birini tuldirib, bir-biriga utib turishi mumkin. Ba'zan ma'lum urf-odatlar an'ana xam sanalishi mumkin, deb kursatiladi. Professor N. Sarsenbaev.

Masalan, mexmonga borganda «yuvosh utir» degan uzbek makoli bor. Uzbeklar orasida bu-odat. Boshka millat vakillari doirasida esa bu odat uzbek xalkining milliy an'anasi sifatida namoyon buladi.

Ijtimoiy mazmunini va axamiyatiga karab urf-odat va an'analar ilgor va kolok buladi va ijtimoiy rivojlanishga ijobiy ta'sir kursatadi. Kolok urf-odat va an'analar deb, umrini utab bulgan davr ruxiga mos kelmaydigan, ijtimoiy xayot tarakkiyotiga monelik kiladigan urf-odat va an'analarga aytiladi. Xalk xayotiga singib ketgan urf-odat va an'anani farmon berish, ta'kiklash bilan yuk kilib bulmaydi, eski urf-odatlarni sikib chikarish uchun yangi, jozibali udum va marosimlarni yaratishimiz xalk xayotiga singdirishimiz kerak.

Shuning uchun xam urf-odat va an'analarni urganishda, rioya kilishda, nixoyatda extiyotkorlik bilan yondashish zarur buladiki, noroziliklarga va tuzatib bulmas xatolarga olib kelishi mumkin.

Uzbek oilalarida utadigan biron-bir yigilish, marosim, tantali tuy-tomoshalar, xashar va obodonlashtirish ishlari kattalarsiz, keksalarsiz, ularning maslaxatisiz utmaydi. Uzok safarga ketayotgan xar bir kishi, kaytayotgan xar bir kishi albatta, maxalla va kishlokning xamma keksalarini va xasta bulib yotgan kishilarni borib ziyorat kilishi zarur. Agar safardalik davrida maxalladagi biror kishi vafot etgan bulsa, birinchi navbatda uning oilasiga borib ta'ziya bildiriladi. Millatimizning asriy an'anaga va urf-odatlari, milliy mafkurani shakllantirish mumkin emas. Bunda Garb xalklari uchun notanish, ammo milliy tabiatimizga xos bulgan uz-uzini boshkaruv usuli-maxallani rifojlantirish xamda uning mavkeini oshirish kerak. Jamiyat xayotida totuvlik va ijtimoiy tarbiyani tashkil kilishda maxallaning axamiyati bekiyosdir. Xech bir avlod uzigacha yaratilgan va tuplanib kelingan madaniy meroslarsiz, bilim va an'analarsiz yashay olmaydi.

Ma'lum bir jamiyatda yashar ekan u, ajdodlar tomonidan tuplangan marosimlarni xayotning birinchi kunidanok uzlashtirib boradi.

Shuning uchun xam xalk xayotiga singib ketgan urf-odat va an'analarni xech kanday farmoyishi va ma'muriy yul bilan yukotib bulmaydi.

Lekin madaniy merosimizni urganishda ilgor urf-odat va an'analarni eski an'analardan farklashda ba'zan notugri yondashishlar xam bulganligini ta'kidlash kerak.

Masalan: yakingacha axoli urtasida keng tarkalgan «Navruz» bayramiga asossiz ravishda diniy tus berilib, notugri asosda tankid kilinib man etib kelindi. Kelib chikish va mazmuniga kura «Navruz» bayramini diniy xam, konservativ xam, deb bulmaydi. Uni utkazish rasm-rusmlari, udumlari baxor faslining kirib kelishi va rizki-ruz bulgan ekin-tikin ishlarini boshlab yuborish kuvonchlarini tarannum etadigan xalk tantasidir, Navruz shark xalklarida Yangi yilning kirib kelishidir.

Urf-odatlar va an'analar xar bir xalkda abadul-abad berilgan va xech uzgarmaydigan narsa emas.

Xayot ularni galvirdan utkazib, puchini-puchakka, sarasini-sarakka ajratib boradi. Yangi davrga moslasha olgani saklanib koladi. Shuning bilan birga xar bir davr uzining udum va marosimlarini, urf-odatlar va an'analarini yaratadi. Yangi vujudga kelayotgan urf-odatlar uz-uzidan, kuruk erda paydo bulmasdan, asosan ikki man'ba-birinchisi, ilgari mavjud bulgan ilgor an'analar uzgartiriladi.

Tuy-marosim, marakalar?. Izoxlang.

Ba'zi joylarda eski, kolok urf-odatlarning saklanishi, odamlarga yokkanligi yoki unga kuchli e'tikod kilganliklari uchun emas, balki ularni inkor kiluvchi sikib chikaruvchi, ular urnini bosuvchi yangi marosimlar va urf-odatlarning yukligidir.

Kolok urf-odat va an'analarning farmoyish va buyrukbozlik bilan osonlikcha yukotib bulmaydi. Ular kuchli va jozibali yangi urf-odat va marosimlar bilan sikib chikariladi.

TAYaNCh IBORALAR: urf-odat, ana'na, kadriyatlar, etnos, milliy ong, milliy xarakter, etnopsixologiya, milliy goya.

ADABIYOTLAR.

X.Alimov «Milliylik va ijtimoiy ruxiyat» T. 1992 y

M.Mamatov «Milliy psixologiya qiyofa va uning xususiyatlari» T. 1980y

V.Karimova «Ijtimoiy psixologiya asoslari» T. 1994 y