1. Hasharotlar to‘g‘risida umumiy tushunchalar

3.4. Kemiruvchi zararkunandalar

Kemiruvchi hasharotlarning og‘iz apparati kemiruvchi tipda tuzilgan bo‘lib, ular o‘simlik ildizlarini, mevalarini, po‘stloq va yog‘ochlik qatlamlarini, barg va gullarini kemirib oziqlanadi. Bularga tut parvonasi, tut odimchisi, ko‘k qurt tunlami, buzoqboshi qo‘ng‘iz, tilla qo‘ng‘iz, Amerika oq kapalagi, uzun mo‘ylovdor qo‘ng‘izlari kirib tut daraxtiga, tutzorlarga, tut ko‘chatzorlariga katta zarar keltiradi.

Tut parvonasi – Diaphania Pylolis

Kemiruvchi zararkunandalarning ichida tut parvonasi Respublikamizda tutning asosiy zararkunandalaridan biri bo‘lib, Respublikamiz xududida 1993 yildan boshlab ayrim tumanlarda juda katta zarar yetkazdi. Ma’lumki tut bargi ipak qurtining birdan bir oziqasi hisoblanadi. Respublikamizning olimlari va qishloq xo‘jaligi xodimlari oldida pillachilikni rivojlantirish mo‘l – ko‘lchilikni vujudga keltirish uchun muhim vazifalardan biri pilla sifatini yaxshilash, pilladan mo‘l hosil olish hisoblanadi.
Tut parvonasining Surxondaryo tutzorlariga qirg‘in, ofat keltirayotganiga 10 yildan oshdi. Hozirgi vaqtda Respublikamizning barcha viloyatlarida tarqalgan.Tut parvonasi kapalaklar yoki tanga qanotlilar turkumining parvona kapalaklar oilasiga kiradi. Bu hasharot Markaziy Osiyoda jumladan O‘zbekistonda oldin uncha ko‘p uchramagan bo‘lsada 1997 yilning sentyabr oyida tut daraxtlariga katta zarar keltirayotgani to‘g‘risida xabar tarqaladi.
Surxondaryo viloyatining bir qator tumanlarida Jarqo‘rg‘on, Termiz, Qumqo‘rg‘on tumanlaridagi ko‘m – ko‘k bo‘lib turgan tut barglarni butunlay ilmateshik qilib tashladi va barglar qurib tukilib ketishiga sabab bo‘ldi.
Tut parvonasining tez tarqalib ketishiga asosiy sabablardan biri hasharot paydo bo‘lgandan unga qarshi kurashmaganligidir, xech qanday chora tadbirlar qo‘llanilmagan ligidandir. Shu sababli ular tezda tarqalib ko‘pgina tumanlarda tut plantatsiyalariga katta zarar keltiradi.
1994 – 1995 yillarda hasharotga qarshi kurash tadbirlari olib borilma ganligiga qaramay Surxondaryo viloyatining mavjud 18,1 mln tut daraxtining 11,4 mln tupi yoki 62,8 foizi, 3674 gektar maydondagi tut plantatsiyalarning 2221 gektar yoki 60,5 foizini zararladi.
1997 yildan boshlab zararkunanda Farg‘ona viloyatining Oltiariq, Yozyovon, Andijon viloyatining Ulug‘nor, Asaka tumanlarida paydo bo‘ladi. Bunday xolat butun Farg‘ona vodiysining barcha tutzorlariga katta zarar keltirdi.Albatta tut parvonasining respublikamizga kirib kelishi Respublika pillachiligi uchun juda tashvishli vaziyatdir. 2001 yildan boshlab tut parvonasi Toshkent viloyatining Bekobod tuman xo‘jaliklarida uchray boshlaydi.
Tut parvonasi janubiy rayonlarda olti yetti avlod berib rivojlanishi aniqlangan.Hasharot to‘liq o‘zgaruvchan rivojlanuvchi hasharotlar qatoriga kirib 4 ta fazada (tuxumlik, qurtlik, g‘umbaklik va imago–voyaga yetgan fazalarda) rivojlanadi.
Hasharot katta yoshdagi qurtlik davrida qishlaydi. Qishlagan qurtlar maxsus ipaklari yordamida to‘qilgan “Pilla” ichida, po‘stloqlar orasida bo‘lib, diapauza davrini o‘tkazadi yani qattiq sovuqdan himoyalanadi. Mart oylarida g‘umbakka aylanib 15 – 20 kundan keyin kapalaklar uchib chiqadi. Kapalaklarning asosiy qismi 7 – 10 kundan so‘ng qulay sharoitda uchib chiqadi. Bu davr bahor davrida ipak qurtini boqish davriga to‘g‘ri kelib uncha zarari sezilmaydi.
Zararkunandaning kapalagining kattaligi 15 – 17 mm bo‘lib, rangi sarg‘ish ular qo‘shimcha oziqlanib tuxum qo‘ya boshlaydi. Har bir urg‘ochi kapalak 3 – 4 tadan yoki yakka tartibda tuxum qo‘yadi. 4 – 5 kundan keyin tuxumdan qurtlar ochib chiqib barglarning bir tarafidagi to‘qimalarini yeb zararlaydi. Qurtlar 6 yoshgacha boradi. Ular uchinchi yoshgacha ochiq yashab ustki qavati bilan oziqlanadi, katta yoshlarida esa bargning bir tomonini o‘rab, uning ichida himoyalangan xolatda bo‘ladi.