1. Hasharotlar to‘g‘risida umumiy tushunchalar

Tut daraxtining kasalliklari va zararkunandalari

Reja

1.	Hasharotlar to‘g‘risida umumiy tushunchalar.
2.	Tut daraxtining zararkunandalari.
3.	So‘ruvchi zararkunandalar
4.	Kemiruvchi zararkunandalar
5.	Tut daraxtining kemiruvchi va so‘ruvchi zararkunandalariga qarshi kurash choralari

HAShAROTLAR TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUShUNChALAR

M o r f o l o g i ya – tananing tashqi hamda ichki tuzilishini o‘rgatadi. Bu qismda hasharotlarning faqat tashqi tuzilishi yoki eydonomiyasi o‘rganiladi.
Hasharot tanasi va uning o‘simtalarini qoplab turgan teri qoplag‘ichi – kutikula o‘zaro elastik parda vositasi bilan tutashgan qattiq parchalardan tashkil topgan. Terining bu tartibda tuzilishi hasharot tanasining ust tomonidan bo‘g‘imlarga ajralishini ta’minlaydi. Teri tuzilishidagi bu xususiyat hasharotga muskullari vositasida tananing turli qismlarini egishga va uning o‘simtalarini harakatga keltirishga imkon beradi.
Terining qattiq qismlari tashqi skelet rolini o‘ynaydi, chunki unga tananing hamma harakat muskullari tutashgan. Shu bilan hasharot umurtqali hayvonlardan farq qiladi.
Hasharot tanasi harakatchan bo‘lib, qator bo‘g‘imlarga bo‘lingan. Ularning bo‘g‘imlari o‘zining boshlang‘ich ketama–ket takrorlanishi yoki metamerligini yo‘qotgan va tanasi uch qismga bo‘lingan:
Bosh
Ko‘krak
Qorin qismlaridir.
Bosh qismi 5 – 6, ko‘krak qismi 3 va qorin qismi 11 bo‘g‘imdan iborat. Demak, hasharotlar tanasidagi bo‘g‘imlarning umumiy soni 19 tadan kam emas. Lekin evolyusion taraqqiyot natijasida o‘zaro o‘xshash bo‘g‘imlar sonining kamayganligini yoki to‘la taraqqiy etmagan bo‘g‘imlari vazifalari almashinish tufayli birlashib ketganligini ko‘rish mumkin. shuning uchun bo‘lsa kerak, hasharotlarda bo‘g‘imlar soni 14 tadan oshmaydi, ba’zilarida undan ham kam.
Hasharotning qattiq tashqi skeleti umurtqalilarnikiga nisbatan birmuncha afzal: u tanani tashqi muhit ta’siridan saqlaydi. Hasharotning tana pishiqligi umurtqalilarga nisbatan uch baravar yuqori. Kutikula ichki organlarni himoya qiladi, organizmdagi suvni bug‘lanishdan saqlaydi va ichki muskullarni birlashish joyi bo‘lib hisoblanadi.
Bundan tashqari, juda ko‘p hasharotlarda qanotlar vujudga kelgan.
Shunday qilib, hasharotlar morfologiyasida quyidagi belgilar: tanalari bo‘g‘imga ajralgan va bosh, ko‘krak hamda qorin qismlari mavjud. Boshida og‘iz organi va bir juft mo‘ylovi bor, ko‘kragi uch bo‘g‘imli va ularga uch juft oyoq va ko‘pchiligida qanotlar o‘rnashgan. Qorin qismi 11 tagacha bo‘g‘imdan iborat, oyoqsiz bo‘ladi.
Hasharot boshi (Saput) mustahkam pishiq kalla qutisi yoki bosh qalpog‘idan tashkil topgan bo‘lib, u boshning tashqi skeletini hosil qiladi. Unda og‘iz organlari, bir juft mo‘ylov, bir juft murakkab yoki fasetik ko‘z va oddiy ko‘z yoki ko‘zchalar o‘rnashgan.
Ba’zan kalla qutisida embrion bosh qismidagi ayrim bo‘g‘imlarning bir–biriga qo‘shilish izlari (choklari) aniq ko‘rinib turadi.

1–rasm. Hasharot boshlarining tanasiga tutashish tiplari:
a) prognatik bosh; b) gipognatik bosh; v) opistognatik bosh
Boshining ustki qismi harakatsiz tutashgan bosh qismi skleritdan tuzilgan. Boshning oldingi sathi peshona (frons), uning yuqorisida chakka (vertex) undan nariroqda esa gardoni (occiput), peshona pastida yokioldida qanshar yoki klipeus (clypeus), undan pastda og‘iz organlari yuqoridan yopib turuvchi yaproqcha ko‘rinishdagi harakatchan yuqori lab (labrum) joylashgan. Bosh yonboshlarida joylashgan ko‘zlar osti va yonboshlari lunj (genae) deb ataladi.
Hasharotlar bosh qismida bo‘g‘imlarga bo‘lingan va turli ko‘rinishdagi bir juft mo‘ylov yoki antennalar bo‘lishi hasharotlarga xos xarakterli belgilardan biridir. Faqat mo‘ylovsizlar turkumining vakillarida mo‘ylov bo‘lmaydi. Hasharotlarning mo‘ylovlari hid bilish va sezish funksiyasini bajaruvchi organlardir.

2–rasm. Hasharotlar mo‘ylovining tuzilishi (A) va tiplari (B)
A: xivchini; 2–oyoqchasi; 3–dastasi (skapus); 4–mo‘ylov chuqurchasi; B: 1– qilsimon; 2–ipsimon; 3–cho‘tkasimon; 4–arrasimon; 5–taroqqsimon; 6– to‘g‘nag‘ichsimon; 7–boshchali mo‘ylov; 8–duksimon; 9–yaproqsimon; 10–taroqsimon tirsakli mo‘ylov; 11–noto‘g‘ri mo‘ylov; 12–patsimon; 13–qilchali mo‘ylov
Og‘iz organlari asosan yuqori lab, uch juft og‘iz o‘simtalari va tomoq osti bo‘g‘inlaridan tuzilgan. Tashqi muhitdan qabul qiladigan ovqatning holatiga va xiliga qarab og‘iz organlari shakli o‘zgaradi. Ular kemiruvchi va so‘ruvchi tipda tuzilgan bo‘lib, qattiq yoki suyuq ovqat bilan ovqatlanadi.
Kemiruvchi og‘iz apparati kelib chiqishi jihatidan birlamchi hisoblanib, u suvaraklar, chigirtkasimonlar va boshqa to‘g‘ri qanotlilar ust turkumiga xosdir. Shuning uchun bu tipdagi og‘iz organlari ortopteroid deb ataladi.
Hasharotlarning so‘ruvchi tipidagi og‘iz organlari turlicha tuzilgan. Bunday tipdagi og‘iz organlari suyuq oziq bilan oziqlanadi. Mazkur tipdagi og‘iz apparati so‘ruvchi va sanchib so‘ruvchi turlarga bo‘linadi.
Sanchib so‘ruvchi og‘iz apparati o‘simlik shirasi va hayvon qoni bilan oziqlanuvchi qandalalar, o‘simlik bitlari, qalqon bitlar, bitlar, burgalar va boshqa hasharotlar uchun xos.
Hasharotlar ko‘kragi uch bo‘g‘imdan iborat: birinchisi (bosh tomonidan hisoblaganda) oldingi ko‘krak (prothax), ikkinchisi o‘rta ko‘krak (mesothorax), uchinchisi orqa ko‘krak (metathorax) deb ataladi.
Hasharot qanotlari (alae) ko‘pincha ikki juft, o‘rta va ketki ko‘krak bo‘g‘imining – pteorotoraksning o‘simtasi hisoblanadi. Ikki qanotlilar (diptera) da bir juft qanot bo‘lib, u o‘rta ko‘krakka o‘rnashgan. Orqa ko‘krakda esa yo‘qolib ketgan orqa qanot rudimentlari bo‘ladi.
Qorin bo‘lagi yoki abdomen tananing uchinchi qismi bo‘lib, u bir qancha bo‘g‘imlarga bo‘linadi. Qorin bo‘g‘imlari yoki uromerlar soni har xil hasharotlarda turlicha miqdorda. Masalan tuban hasharotlar turkumida dum komponenti telson bilan birgalikda hatto 12 tagacha yetadi. Ko‘pchilik hollarda voyaga yetgan hasharotlarda qorin bo‘g‘imi kam bo‘ladi. Chunki individual rivojlanish taraqqiyotida embriondagi 11 ta bo‘g‘imdan ba’zilari bir–biriga qo‘shilib yoki ular o‘rnini kuchli taraqqiy etgan boshqa bo‘g‘imlar egallashi tufayli yo‘qolib ketadi, hatto kopulyativ organlar hosil bo‘lishi uchun sarf bo‘ladi.
Hasharotlarning ovqat hazm qilish sistemasiga boshidagi og‘iz teshigi bilan orqa qorin bo‘g‘imidagi anal teshigi oralig‘ida joylashgan ichaklar kiradi. Ichaklar morfologik tuzilishi va hosil bo‘lishiga ko‘ra uch bo‘limga: oldingi, o‘rta va orqa ichaklarga bo‘linadi.
Oldingi ichakka halqum, qizilo‘ngach, jig‘ildon va muskulli oshqozon kiradi. Halqum bilan qizilo‘ngach ovqat o‘tkazish, jig‘ildon esa ovqat jamlash funksiyasini bajarib, u qizilo‘ngachning kengaygan qismi hisoblanadi.
O‘rta ichak hech qanday bo‘limlarga bo‘linmagan va ichki yuzasi bezli epiteliy to‘qimasi bilan qoplangan. O‘rta ichak ba’zan haiqiy oshqozon deb aytiladi.
Orqa ichak malpigiy tomirlari (ya’ni hasharotlarning chiqarish organlari) ichakka ochilgan joydan boshlanadi. Uning ichki yuzasi xitindan iborat parda bilan qoplangan bo‘lib, ingichka, yo‘g‘on va to‘g‘ri ichaklarga bo‘linadi.
Hasharotlarning nafas olish organlariga to‘qima va hujayralarini havo bilan ta’minlovchi traxeya sistemasi kiradi.
Traxeyalar butun uzunasiga bo‘ylab xitindan iborat spiralsimon iplar – tenidiyalar bilan o‘ralgan. Bular atrofdagi to‘qimalar ta’sirida traxeyaning puchayishiga yo‘l qo‘ymaydi. Tenidiyalar traxeyalarning umumiy xitinli qoplamining qalinlashishidan hosil bo‘ladi. Traxeyalar juda ingichka kapillayar tarmoqlari traxeolalarga ajraladi. Bularda tenidiyalar bo‘lmaydi.

3–rasm. A–orqa tomoni va B–yon tomonidan ko‘rinishi: 1, 2–so‘lak bezlari va ularning xaltasi; 3–jig‘ildon; 4–oshqozon; 5–o‘rta ichak; 6–malpigi naylari; 7–orqa ichak; 8,9–traxeya sistemasi naychalari; 10–qorin nerv zanjiri; 11–urug‘don; 12–qo‘shimcha bez; 13–yurak; 14–bosh miya; 15–simpatik nerv sistemasi; 16–pilorik o‘simtalar.
Hasharotlar, odatda, ayrim jinsli (urg‘ochilari va erkaklari) bo‘lib, shu bilan birga ularda jinsiy dimorfizm ko‘pincha ro‘yi rost bilinib, turadi. Erkak hasharot jinsiy organlari tuzilishidagi farqdan tashqari, ikkilamchi jinsiy belgilariga, chunonchi: katta kichikligiga, turli ortiqlari bor – yo‘qligiga, rangiga, yashash va hokazolarga qarab urg‘ochi hasharotlardan farq qilishi mumkin. lekin qaysi jins bo‘lishidan tashqari, umumiy o‘xshashlik belgilar, ayniqsa, embrional davrida bo‘ladi. Erkak va urg‘ochi hasharotlarning jinsiy organlari umumiy tuzilishi: juft jinsiy bezlardan yoki gonodalar; jinsiy appartining juft va toq o‘tkazuvchi yo‘llaridan; qo‘shimcha jinsiy bezlardan; tuxumni urug‘lantiradigan moslamalardan tuzilgan. Urg‘ochi hasharotlarda urug‘ yig‘gich va juftlashish xaltasi organidan iborat. Nihoyat, urg‘ochi hasharotlarda har xil tuzilgan tuxum qo‘ygich bo‘ladi. Jinsiy teshiklari anal teshigidan oldin, ko‘pincha qorin bo‘g‘inining IX sternitida, urg‘ochiniki VIII sternitida bo‘ladi.