1. “Fizika” faniga kirish. Fizika fanining prеdmеti va uslublari. Kinеmatika asoslari

Tezlanishni quyidagicha ta’riflash ham mumkin: 

Vaqt  birligida  jism  tezligining  o‘zgarishiga  son  jihatdan  teng  keladigan 

kattalik tezlanish deb ataladi. 

Xalqaro  birliklar  sistemasidagi  tezlanish  birligi  –  m/s

2

  shunday  birlikki, 

bunda jismning harakat tezligi har 1 s da 1 m/s ga o‘zgaradi. 

5.  Egri  chiziqli  tekis  harakat.  Egri  chiziqli  harakatning  xususiy  holi 

sifatida aylana bo‘ylab tekis harakatni olish mumkin. Bunday harakatda har doim 

tezlik  yo‘nalishi  uzluksiz  o‘zgarib,  trayektoriyaga  urinma  bo‘ylab  yo‘nalgan 

bo‘ladi. Harakatning asosiy parametrlari: 

  – chiziqli tezlik; ω – burchak tezlik; T 

–  aylanishlar  davri;  v  –  aylanishlar  chastotasi;  S

yoy

  –  yoy  uzunligi;  s  –  bosib 

o‘tilgan yo‘l. 

Jism  qatnashayotgan  harakatlar  mustaqil  bo‘lib,  ularning  harakat  tezligi 

(tezlanishi)  bir-biriga  bog‘liq  emas.  Bunga  harakatlarning  mustaqillik  prinsipi 

deyiladi. 

JISMLARNING  ERKIN  TUSHISHI. 

Jismning  havosiz 

joyda faqat Yerning tortishi ta’siridagi Yer tomon harakati 

erkin tushish deb ataladi.

 

Erkin  tushayotgan  jismning  tezlanishi  o‘zgarmas 

bo‘lib, bu kattalik erkin tushish tezlanishi deb ataladi va g 

harfi bilan belgilanadi. Toshkent sharoitida  g = 9,81 m/s

2

 

ga teng. 

1. Erkin tushayotgan jismning t vaqtdagi tezligi: 

     

 

    ,      

 

    bo’lsa         

2. Erkin tushayotgan jismning o‘rtacha tezligi: 

 

    

   

 

 

  

 

,       

 

 

    bo’lsa      

    

 

  

 

 

3. Erkin tushayotgan jismning tushish balandligi: 

 

    

   

 

   

  

 

 

 ,       

 

 

    bo’lsa     

    

 

  

 

 

 

JISMLARNING VERTIKAL HARAKATI 

Biror  jismni  qo‘limizda  ushlab  turib,  so‘ng  uni 

qo‘yib yuborsak, jism tortish kuchi natijasida to‘g‘ri yer 

sirtiga  tomon  harakatlanadi.  Jismning  bunday  harakati 

pastga qarab vertikal harakat deyiladi. 

Jismning  yuqoriga  tik  (vertikal)  harakatida 

masalani  soddalashtirish  maqsadida  havoning  qarshilik 

kuchini va Arximed kuchini hisobga olmaymiz. 

Jismni  yuqoriga  vertikal  yo‘nalishda   

 

 

  boshlang‘ich 

tezlik  bilan  uloqtirib,  uning  harakatini  kuzataylik.  Agar 

---

8 

 

jism faqat shu 

 

 

 tezlik bilan yuqoriga harakatlanganda u t vaqt ichida h

1

 =  

 

 

· t  

balandlikka ko‘tarilgan bo‘lar edi. Ammo yerning tortish kuchi ta’sirida shu t vaqt 

ichida  jismning  ko‘tarilish  balandligi  h

2

  =  gt

2

/2  ga  kamayadi.  U  holda  jismning 

ko‘tarilishi mumkin bo‘lgan balandlik h = h

1

 – h

2

 ga teng bo‘ladi, ya’ni jismning 

harakat tenglamasi:   

     

 

   

  

 

 

    orqali ifodalanadi. 

Yuqoriga vertikal otilgan jism harakati tekis sekinlanuvchan harakatdan iborat. 

Jismning  t  vaqtdan  keyingi  tezligi:   

     

 

        ifoda  yordamida 

aniqlanadi.   

Jismning ko‘tarilishi uchun ketgan vaqti:      

 

 

 

 

 

 

 

Jismning maksimal ko‘tarilish balandligi ifodasi quyidagicha bo‘ladi: 

   

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

  

 

AYLANA BO‘YLAB NOTEKIS HARAKAT. BURCHAK TEZLANISH. 

TANGENSIAL TEZLANISH 

Agar moddiy nuqta aylana bo‘ylab ixtiyoriy teng vaqtlar orasida teng 

uzunlikdagi yoylarni bosib o‘tsa, bunday harakat tekis