1. Fe’l zamonlarining uslubiyati. Nisbat va mayl shakllarining uslubiyati

---

16-mavzu. Fe’l. Fe’l zamonlaridagi uslubiy imkoniyatlar. Zamon 
qo’shimchalari sinonimiyasi. Fe’l mayllari, fe’l nisbatlarining xususiyatlari ( 4 
soat) 
Reja: 
1.Fe’l zamonlarining uslubiyati. 
2.Nisbat va mayl shakllarining uslubiyati. 
Grammatik zamon ma’nosi nutq momentiga nisbat berib belgilanadi. Ya’ni 
harakat nutq so‘zlanib turgan paytdan oldin, nutq momenti bilan bir paytda yoki 
undan so‘ng yuz berishi mumkin. Shunga qarab fe’lning o‘tgan, hozirgi va kelasi 
zamonlari belgilanadi. Bu zamonlar bir-birlari bilan uzviy aloqada bo‘ladi. Masalan, 
hozirgi zamonda bajarilayotgan ish-harakat o‘tgan zamonda boshlangan bo‘lishi va 
kelasi zamonda ham davom etishi mumkin, yoki kelasi zamonda bajariladigan ish 
hozirgi zamonda boshlangan bo‘lishi mumkin va hokazo. Shuningdek, bir zamon 
formasi o‘zi uchun tipik bo‘lmagan kontekst va situatsiyada, intonatsiya yordamida, 
janrlar bilan bog‘liq ravishda boshqa zamon ma’nosini ifodalashi mumkin. Biroq, 
bir zamon ichida bajarilgan harakat distansion uzoq-yaqinligi, ;bir martalik yoki 
davomiylik kabi xususiyatlari bilan farqlanadi. Bunday farqli ma’nolarni 
ifodalashda ba’zan bir zamonni ifodalovchi turli formalardan( // ishlayotir // 
ishlamoqda // ishlab turibdi // ishlab yuribdi), ba’zan birgina formadan foydalaniladi. 
Kontekstual va situativ ma’no real ma’noga (formaning odatdagi ma’nosiga) 
mos kelmay qolishi natijasida ma’noda ko‘chish yuz beradi, ya’ni ma’lum forma 
o‘zi anglatishi kerak bo‘lgan ma’noni emas, balki boshqa ma’noni ifodalash uchun 
xizmat qiladi. Bu turli xil ekspressiv ma’nolarni ifodalash uchun muhimdir. 
O‘tgan zamon fe’llari nutq momentidan ilgari bajarilgan, yuz bergan 
harakatni ko‘rsatadi. Hozirgi o‘zbek tilida o‘tgan zamonda yuz bergan harakatni 
ko‘rsatishda -di, -gan, +edi, -(i)b + + edi, -(a)r + edi kabi affikslardan, 
konstruksiyalardan foydalaniladi. 
O’tgan zamondagi harakat bajarilishining aniqligi, konkretligi yoki konkret 
emasligi, nutq momentiga munosabati jihatidan o‘zaro farqli ottenkalarga ega 
bo‘ladi. Ana shu farqlarni ko‘rsatish uchun yuqorida ko‘rsatilgan turli formalar 
ishlatiladi. Shu bilan birga bu formalar ma’lum ma’nolarni ifodalashda bir umumiy 
nuqtaga birlashadi. Ana shu umumiylik ichida ayrim farqli ottenkalari bo‘lgani 
holda, ba’zan bunday farqlar yo‘q darajaga kelganda, biri o‘rnida ikkinchisini ishlata 
berish mumkin. 
-di va -gan formalari munosabatini olaylik. Bu har ikki forma ham 
harakatning o‘tgan zamonda aniq bajarilganligi yoki bajarilmaganligini bildiradi. 
Ammo -di formantini olgan o‘tgan zamon formasida harakatning bajarilish 
protsessiga, -gan formantini olgan o‘tgan zamon formasida harakatning natijasiga 
e’tibor beriladi. Qiyos qiling: Keldi ochilur chog‘ing, o‘z-liging namoyon qil. (H. 

---

H.) Chappar urib gullagan bog‘in, o‘par edim Vatan tuprog‘in. (H. 0.) 
Bundan tashqari, -gan formasi orqali ifodalangan harakat payt, vaqt jihatidan 
-di orqali ifodalangan harakat paytiga nisbatan bir oz bo‘lsada «ilgariroq» yuz 
bergan yo yuz bermaganlik ottenkasiga ega bo‘ladi. Ularning har ikkalasi ham bir 
paytdagi harakatni ko‘rsata olishlari uchun gapda yana boshqa yordamchi vositalar 
ham ishtirok etyshi lozim. Qiyoslang: Bu yil mo‘l hosil yetishtirildi /bu yil mo‘l hosil 
yetishtirilgan. Bunday vaqtda ularni biri o‘rnida ikkinchisini ishlatish imkoni 
bo‘ladi. 
O’tgan zamon fe’lining -(i)b va shaxs-son affiksi qo‘shilishidan hosil bo‘lgan 
formasi so‘zlovchining o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan, bilgan harakatini anglatganda, shu 
zamonni ko‘rsatuvchi -di formasi bilan sinonim bo‘lishi mumkin: Yalinib-yolvorib 
Shokirvoy-ni zo‘rg‘a qutqarib olibman. (H. No‘mon.) // Zo‘rg‘a qutqarib oldim. 
Ba’zan -gan + edi birikmasi harakatning nutq momentiga nisbatan avval 
bajarilganligini ifodalaydi va bu xususiyati bilan -di morfemasiga grammatik 
sinonim bo‘ladi. 
Nutq momentidan ancha ilgari bajarilgan harakni ko‘rsatish xususiyati bilan 
o‘tgan zamon fe’lini hosil qiluvchi -gan+ + edi va -(i)b+edi formalari bir-biri bilan 
sinonim sifatida almashtirilib ishlatilishi mumkin. Ulardan -gan + edi ko‘p-roq 
yozma nutq uchun -(i)b + edi (-v + di) og‘zaki so‘zlashuv nutqi uchun xarakterlidir. 
Utgan zamon ma’nosi -yotgan+edi, -yotib+edi, -moqda + edi, -(a)r + edi, -guvchi + 
edi kabi konstruksiyalar yorda-mida ham ifodalanadi. Bular harakatning bajarilish 
vaqtini ko‘rsatishi jihatidan biri o‘rnida ikkinchisi qo‘llanishi mumkin(Qiyoslang: 
o‘qimoqda edi//o‘qiyotgan edi; o‘qir edi // o‘qiguvchi edi). Bulardan -moqda + edi 
formasi kitobiy, rasmiy stilga xos bo‘lib, so‘zlashuv stilida deyarli ishlatilmaydi, -
guvchi+edi formasi esa, aksincha, ko‘proq so‘zlashuv stilida ishlatiladi, dialektal 
xarakterga ega. 
O’tgan zamon fe’l formalari kontekst va situatsiya bilan bog‘liq ravishda, 
ayrim janrlarda boshqa zamon ma’nosini ham ifodalaydi. Masalan, ba’zan nutq 
momentida yuz berayotgan ho-disani tasvirlashda o‘tgan zamon formasidan 
foydalaniladi: Mayli... sen ovqatingni yeyatur bo‘lmasa, ketib qolma, adashib 
ketsam kelib so‘rayman. Qarigan chog‘imda agitator ham bo‘ldim. (A. Q.) Nutq 
momentidan avval kampir agitator bo‘lgan emas. 
O’tgan zamon formasi bajarilishi nutq momenti bilan chegaralanmagan 
harakatni ham bildiradi. Bunday vaqtda o‘tgan zamon «formasi harakatni hozirgi 
zamonda ham davom etayotganligi ma’nosini anglatadi: Daraxtlar gullagan, muattar 
havo, charaqlagan oftob mehnatkash Buxarestning ko‘rkiga ko‘rk qo‘shgan. (J- Jab-
borov.) Xalqimiz ahvoli yaxshilangan, hamma yaxshi kvartiralar bilan ta’minlangan 
va hokazolar. 
O’tgan zamon fe’l formasining kelasi zamon ma’nosida ishlatilishi tez-tez 
uchrab turadi. Masalan, o‘tgan zamon fe’l formasi kelajakda bajarilishiga qat’iy 

---

qaror qilinganlik, ishonch ma’nosini ifodalovchi kelasi zamon formasi o‘rnida 
qo‘llanadi: Xo‘p... Yana gaplashamiz. Men ko‘p bolali onaning uyini ko‘rishga 
ketdim. 
So‘zlovchi o‘z fikrini tasdiqlash yoki so‘zlovchining qo‘yilgan masalaga 
munosabatini aniqlash maqsadida murojaat qilganda, ko‘pincha kelasi zamon emas, 
balki o‘tgan zamon formasidan foy-dalanadi: Bunday bexijolat, betashvish 
mehmonlar har kuni kelsalar ham, mayli! Nima dedingiz, janob muboshir. (S. Abd.) 
// nima deysiz? 
Ba’zan bajariladigan ishga ishonchsizlik ma’nosi ifodalanganda ham o‘tgan 
zamon formasi kelasi zamon ma’nosini anglatadi: 
Juda qattiq so‘raydi deyishyapti, qalay bo‘larkin? 
O’tsak o‘tdik, o‘tmasak yanagi yilga kelarmiz-da. (R. Rahmonov.) / o‘tsak 
o‘tarmiz... 
O’tgan zamon formasi ish-harakatning bajarilishi to‘g‘risida taxmin, faraz 
ma’nolarini ifodalagan kelasi zamon o‘rnida ko‘llanadi: Xo‘sh, faraz qilaylik, 
dushman patillatib otib ke-layotibdi. Bordi-yu, men o‘zimni yo‘qotib, otmasdan 
g‘o‘dayib turaberdim. Yeki qo‘rqib pana joyda pisib yotdim. Nima bo‘ladi? Dush-
man kelib shartta otadi-qo‘yadi. (U.) I/ g‘o‘dayib turabersam, ...pisib 
yotsam...Hozirgi zamon fe’li -yotir, -yap, -moqda morfemalari orqali hosil qilingan 
fe’l formalariga shaxs-son affikslarini qo‘shish natijasida hosil qilinadi. Bu formalar 
harakatning nutq momenti bilan bir paytda bajarilayotganligini ko‘rsatish 
xususiyatiga ko‘ra bir-birlariga nisbatan sinonimik munosabatda bo‘la oladi. -yotir, 
-yap, -moqda formalari nutq momentidan ilgari boshlangan va nutq momentidan 
keyin ham davom etishi mumkin bo‘lgan harakatlarni ham ko‘rsata oladi. Shu 
sababli -yotir, -yap, -moqda formalarini ko‘pincha sinonimlar sifatida biri o‘rnida 
ikkinchisini ishlatish mumkin: yozayotirsan // yozyapsan // yozmoqdasan; 
ishlayotirsan // ishlayapsan // ishlamoqdasan kabi.Bu formalar, avvalo, ma’nodagi 
ayrim nozikliklari bilan bir-biridan farqlanadi. Ikkinchidan, stillarda ishlatilish 
chastotasi bilan ham bir-biridan farqlanadi. Ya’ni -yotir va -moqda morfemalari 
ko‘proq yozma nutq uchun xos, -yap morfemasi, asosan, og‘zaki so‘zlashuv nutqida 
qo‘llanadi. 
Konkret hozirgi zamonni ko‘rsatuvchi -yap, -yotir, -moqda formalari 
vositasida hosil qilingan hozirgi zamon fe’llari ma’no nozikliklari bilan ham bir-
biridan farq qiladi. Masalan, -moqda formasi -yap, -yotir formalariga nisbatan 
uzoqroq davom etgan harakatni ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Qiyos qiling; Ana 
kelyapti deyish mumkin, amma ana kelmoqda deyilmaydi. 
Bu morfemalardan tashqari, hozirgi zamonni ayrim yot, tur, o‘tir, yur 
fe’llarining -(i)b yordamida hosil bo‘lgan ravishdosh formalarini shaxs-son 
affikslari bilan tuslash orqali ham ifodalash mumkin. 
Hozirgi zamonni ko‘rsatuvchi -yotir, -yap, -moqda kabi sintetik formalar 

---

anglatgan ma’noni yot, tur, yur, o‘tir fe’llari yordamida hosil bo‘lgan analitik 
formalar yordamida ham ifodalash mumkin. Shu sababli ularning biri o‘rnida 
ikkinchisini ishlatsa bo‘ladi. Ma’noda katta farq bo‘lmaydi: ishlayotir // ishlab 
o‘tiribdi, ishlamoqdaman // ishlab yuribman kabi. Ba’zan ularni almashtirish imkoni 
bo‘lmaydi. Masalan, yugurib yuribdi, ochilib yuribdi, ochilib-sochilib o‘tiribdi 
tipidagi nisbatan qisqa muddatda yuz beradigan va hozirgi zamon ma’nosini 
ifodalaydigan analitik formalarni yuguryapti, ochilayotir, o‘tirayotir tipidagi siitetik 
formalar o‘rnida ishlatish tamoman boshqa ma’noning kelib chiqishiga sabab 
bo‘ladi. 
Hozirgi zamon fe’l formalari boshqa zamon formalari o‘rnida qo‘llanib, ular 
anglatishi lozim bo‘lgan ma’nony ifodalashi mumkin. Ilmiy asarlarda bu hodisa 
zamon formalarining ko‘chishi sifagida talqin qilinady. Hozirgi zamon fe’llarining 
har uchala zamon ma’nosidagi elementlarni o‘z ichiga olishi uning boshqa zamonlar 
o‘rnida ko‘chma qo‘llanishi imkoniyatini beradi. Masalan, hozirgi zamon formasi 
o‘tgan zamon ma’nosida ishlatiladi. Bu ko‘proq so‘zlovchining o‘tmishda ko‘rgan-
bilganlarini hikoya qilib berish holatini tasvirlashda yuz beradi: Ko‘zimni. ochsam, 
tikonli simlar bilan o‘ralgan, usti ochiq yerda o‘zimga o‘xshash yaradorlar, asirlar 
o‘rtasida yotibman. («Yosh l.») Ba’zi bir hujjatlar bilan port shahriga chiqdim, 
yolg‘izman. Yonimda odamlar daryoday oqib boryapti. (O‘zbekiston ovozi) 
Kelajakdagi ishning bajarilishiga qat’iy ishonch bildirilganda hozirgi zamon 
formasi kelasi zamon ma’nosini anglatish uchun xizmat qiladi Oliy kengash 
sessiyasi ochilishi kuniga davlat planini bajarishyapti. bajaradilar. Bugun 688 reys 
bilan Moskvaga uchib ketyapman. /I uchib ketaman ketajakman ketadiganman. 
Kelasi zamon fe’llari -ajak (-yajak) affiksi + shaxs-son affikslari, -r, -ar 
vositasida yasalgan sifatdosh yoki -a, -y bilan yasalgan ravishdosh + shaxs-son 
affikslari modeli asosida hosil bo‘ladi va harakatning nutq momentidan keyin 
bajarilganligini bildiradi. Kelasi zamon yana -a, -y bilan yasalgan ravishdosh + -
digan + shaxs-son affiksi modelida ham bo‘ladi. Ularning hammasi harakatning nutq 
momentidan keyin bajarilishini ko‘rsatish bilan bir umumiy mahrajga birlashadi va 
bir-birlari bilan sinonimik munosabatda bo‘ladi. Ana shu umumiylik asosida 
ksntekst va situatsiya bilan bog‘liq ravishda ularning biri o‘rnida ikkinchisini 
qo‘llash mumkin. Qiyoslang: kelajakman kel-moqchiman // keladiganman; 
borajaksan // bormoqchisan // boradigansan kabi. 
Lekin ularni almashtirish hamma vaqt ham mumkin bo‘lavermaydi. Masalan, 
Daryo suvini bahor toshirar, Odam qadrini mehnat oshirar gapida toshirar, oshirar 
so‘zlarini na -moqchi formasi bilan va na -digan formasi bilan almashtirib ishlatish 
mumkin. Bu ko‘proq ko‘rsatilgan kelasi zamonni bildiruvchi affikslar yerdamida 
ifodalanadigan ma’nolar o‘rtasidagi ichki farqlar bilan bog‘liq. 
Kelasi zamon formalari ham o‘tgan va hozirgi zamon ma’nolarini anglatib 
(kontekst bilan bog‘liq ravishda) o‘tgan va hozirgi zamon formalari o‘rnida, kelishi 
mumkin. Masalan: Rais majlisni ochiq deb e’lon qilaoi, majlisning faxriy prezidiumi 
saylanadi, hamma o‘rnidan turadi, gulduros qarsaklar yangraydi. Ha, bu yerda hayot 

---

qaynaydi... Studentlar baxtiyor yoshlik, xurram studentlik gashtini suryaptilar. 
Yovuz dushman qon to‘kib Ma’shuqqa ham yetib keladi.(«Uzbekiston 
madaniyati».) Agar e’lon qiladi, saylanadi, turadi fe’llari kontekstdan ajratib oliksa 
yoki boshqa kontekst ichida kelsa, kelasi zamonni bildirish uchun xizmat qiladi. 
Ammo bu misolda va shunga o‘xshash holatlarda mazkur fe’llar o‘tgan zamon
ma’nosini ifodalaydi. 
Bog‘ni boqsang, bog‘ bo‘lar, botmon daxsar yog‘ bo‘lar. It hurar — karvon 
o‘tar tipidagi maqollarda kelasi zamon fe’l formalari hozirgi zamon bilan 
chegaralanmaganlik ma’nosini anglatayotganligi aniq seziladi. Xuddi shunga 
o‘xshash ma’no nima yasamoqchisan (qiyoslang: nima yasayapsan) tipidagi 
gaplarda ham anglashiladi. 
Misollar: Mehribon onalar, opa-singillar, Zor qaqshab yig‘lamang! Yetar, 
kelinglar! Egmasdan ko‘taring boshingiz baland! Bo‘ldi, bas, xonasi vayron 
bo‘lguncha... Zindon, dor, qam-chilar bizni qo‘rqitmas!— Sabr kosasi to‘ldi, toshdi, 
bas! (K. Yashin.) M a n s u r. Ulug‘ amir, afv qiling, menda gunoh yo‘q, menga 
buyurib edilar. N a v o i y. Bas! Kurollari qilich, dor, zahar! Usullari hiyla, nayrang! 
(Uyg‘un. I. Sultonov.) Mahbubaxon qo‘llari bilan yuzini yashirdida, yolvorgandek 
dedi: Bas! Bas! (yo. Sh.) Qiyoslang: Jim bo‘ling, to‘xtang! 
Buyruq maylidagi fe’l boshqa mayl ma’nolarini ifodalab, ularning o‘rnida 
qo‘llanishi mumkin. U ijro mayli o‘rnida kelganda, harakatning bajarilish yoki 
bajarilmasligini ta’kidlab ko‘rsatishda katta effekt kasb etadi. Masalan: Ko‘ring 
buni, domla, — dedi Sergey amaki Ulmasning orqasini o‘girib. — Bolani o‘qitish 
o‘rniga xizmatingizni qildiring, yana urdiring! Axir, sizda insof bormi? (yo. Sh.) 
Qiyoslang: Xizmatingizni qildiribsiz, yana urdiribsiz. Barcha ishni qullar kilsin, 
daromadni qul egalari olsin, shu haqqoniyatmi? // Barcha ishni qullar qiladi, 
daromadni qul egalari oladi. Siz, siz! — dedi Begmat Normatning ko‘ziga tikilib,— 
siz yashirib qolgan yeringizga ekkan qovun-tarvuzingiz bilan koppon bozorini obod 
qiling, o‘z foydangizni ko‘zlang, jabrini xalq tortsin. (H. Shams.) // ...obod qilasiz,— 
...foydangizni ko‘zlaysiz, jabrini qullar tortadi. 
Buyruq mayli formasi ba’zan ijro mayli orqali ifodalanishi lozim bo‘lgan 
gumon ma’nosini o‘zida mujassamlashtiradi va ijro mayli o‘rnida ishlatiladi: 
Xonzoda (cho‘chib). Nima maslahatlari bor ekan, payqamadingizmi? Tag‘in, qozi 
pochchangiz sizga yangi ayacha topgan bo‘lmasin, Xolmatjon! (H. H.) // ...qozi 
pochchangiz sizga yangi ayacha topgandi 
Bu mayl formasining shart mayli ifodalaydigan ma’nolarni ifodalash holatlari 
ham uchraydi. Bunday vaqtda -sin va -sa formalari sinonimik munosabatga 
kirishadi. Misollar: Zang chalinsin, hammamiz dalaga chiqamiz // Zang chalinsa... 
Ilohim Sizning aytganingiz bo‘lsin, biz ham tomosha qilaylik. (H. Shams.) /I Sizning 
aytganingiz bo‘lsa, biz ham tomosha qilar edik. Mirzo Ulug‘bek inongan 
lashkarboshilar esa... Yuksak rutba, shon-shavkat va zeb-ziynatga o‘ch bu amiru 
umaro esa... faqat taxt sohibi kuchda turgan mahaldayoq qo‘l qovushtirib turadi. 
Saltanat sal tebransin, darhol yuz o‘giradi. (0. yo.) // Saltanat sal tebransa, darhol 

---

yuz o‘giradi. Qaysi ota-ona o‘z fidoyiligini farzand yuziga minnat qilib solibdiki, 
ona minnat qilsin? («S. O‘zb».) // ona minnat qilsa. (Shu o‘rinda qilsin formasi 
minnat qiladi tarzida ijro mayli bilan ham almashtirilishi mumkin.) 
Buyruq mayli formasi kontekst bilan bog‘liq ravishda -sa + ham 
konstruksiyasi yordamida anglashiladigan to‘siqsizlik ma’nosini ifodalash uchun 
xizmat qiladi:,Xox inoning, xoh inon-mang, aka, ishqida yuragimga g‘ulg‘ula 
Tushib, xuddi tomir urishim bexosdan o‘zgarib ketganday bo‘ldi. («Sharq yulduzi».) 
// Inonsangiz ham, inonmasangiz ham... Emdi, xoh inoning, xoh inonmang haqiqat 
izlab, tag‘in dargohi ilmga keldim, usta. (0. Ye.) Bunday ma’noda ko‘pincha buyruq 
maylining III shaxs birlik formasidan foydalaniladi: Kattaqo‘rg‘onga qaytib 
kelgach, uni qaysi ishga qo‘yishmasin, hamma yerda jon kuydirib ishladi. («S. 
Uzb.») qaysi ishga qo‘yishsa ham... Ha, u o‘z umrida qancha xatolar qilmasin, 
qancha yanglishmasin, ilm-ma’rifat yo‘lida qirq yil qilgan mehnati zoye ketmabdi. 
(0. Yo.) // xatolar qilsa ham, qancha yanglishsa ham... 
Shart mayli formasining -sa +bo‘ladimi konstruksiyasi o‘tmishda kutilmagan, 
to‘satdan yuz bergan, hayratda qolishga sabab bo‘lgan voqealarni tasdiqlaydi va ijro 
mayli o‘rnida qo‘llana-di: Saharga yaqin Achchida ketayotgan edim, ro‘paramdan 
yo‘lbars chiqib qolsa bo‘ladimi? (A. Q.) // chiqib qoldi. ...Kenjaboyning o‘g‘li 
yugurib kelsa-yu, to‘ni bilan sumkasini qo‘limga tutqazsa bo‘-ladimi? (0.) // 
qo‘limga tutqazdi. 
Shart mayli formasi, asosan, buyruq mayli ma’nosida ishlatiladi. Bunda 
intonatsiya hal qiluvchi rolo‘ynaydi: Bitta movut beretka olib bersangiz. (G‘. G‘.) // 
olib bering. Tezroq kel-sang, kinoga borar edik // Tezroq kel, kinoga boramiz. Sabr 
qilsang, g‘o‘radan halvo pishar // Sabr qil, g‘o‘radan halvo pishadi. Ishlasang 
tishlaysan // ishla tishlaysan kabi. 
Fe’l mayllari turli modal ma’no ifodalaydi. Bu bilan muhim stilistik vosita 
bo‘lib xizmat qiladi.
Misollarni qiyoslaylik:
Sizning aytganingiz bo'sin, biz ham tomosha qilaylik.
Sizning aytganingiz bo‘lsa, biz ham tomosha qilardik. 
Sizning aytganingiz bo'ladi, biz ham tomosha qilamiz. 
Bu misollar ham har uchala maylni aks ettiradi. Birinchi va ikkinchi misollarda 
modallik, ya’ni stilistik ottenka (turi) kuchli, uchinchisida esa neytrallik aks 
ettiriladi. 
Shart mayli aslida shartlilikni ifodalasa ham , badiiy nutqda buyruqni 
yumshatish, iltimos ma’nolarini bildirish uchun ishlatiladi. 

---

 Masalan: Agar malol kelmasa, jim o‘tirsangiz. Eshikni narigi tomonidan yopsalar 
va hokazo.
Mayl shakllari shaxs-son shakllari bilan birgalikda kuchli stilistik vosita bo‘lib 
xizmat qiladi. 
Ma’lumki, 1-shaxs birlik va ko‘plikda buyruq-istak maylida istak ifodalanadi, 2—
3-shaxslarda esa buyruq ifodalanadi. 
Masalan: birlik ko‘plik
Men yozay
Biz yozaylik 
Sen yoz 
Siz yozing
U yozsin
Ular yozsinlar
Lekin ba’zi hollarda buyruq bilan birga istak, iltimos ham ifodalanadi: 
Qatra yosh tommasin aslo biror zum, Munis onalarning yanoqlariga.
Keksa chol sen tomon boqqay intizor, Oftobim, unga ham rahm etgil zinhor. 
(Abdulla Oripov)
2—3-shaxsda sof buyruq yoki istakning ifodalanishi matndan anglashiladi:
Meni kutgil va men qaytarman, 
Faqat kutgil juda intizor. (Konstantin Simonov) 
Kishiga bilimiga qarab yaxshilik qil. (Abay) 
I shaxsda faqat istak ifodalanadi: 
Shu go‘zallik tarovatin Satrlarga solayin.
Yashligin, ism, totin, Aslin olib qolayin. (Tursunoy Sodiqova) 
Lekin badiiy nutqda 1-shaxsda so‘zlovchi o‘ziga o‘zi buyruq berishi mumkin. Bu 
2-shaxs, birlik yoki ko‘plik shakli orqali amalga oshiriladi: 
Xo'sh, Mulla Mamajon, endi nima qilmoqchisan? Biror yo'lini top. ( G 'afar G 
‘ulom)

---

1-shaxs ko'plik shakli istakdan tashqari, harakatga da’vat ma’nosini ifodalaydi: 
Talabalik oldidagi burchimizni bajaraylik!
Ilm cho‘qqilarini zabt etaylik!
Shunday qilib, morfologik shakllarning stilistik imkoniyatlari rangbarang bo‘lib, 
turli nutq ko'rinishlarida har xil namoyon bo'ladi.