1. Endogen geologiyalik protsessler. Magmatizm intruziv xam effuziv magmatizmi xaqqinda

Magmatizm: jerdin ichki kuchlari ta`siri ostida paydo bulladigan jer ka`rida suyulgan moddalarning litosfer aga singib kirishi yamasa jer betine okib chikishi menen boglik bullgan protsessler magmatizm deyiladi. Magma - juda qizigan suyuq, erigen massa bwlib, jer postınnın ichki qismlarida radioaktiv elementlarning parchalanishidan ajralib chiqqan issiqliq enjer giyasi tufayli payda bwladi. Magma murakkab tarkibli, tiykarınan silikatli suyuqlik bwlib, uning tarkibida erigan uchuvchan komponentlar kwp bwladi. Bul komponentlar magmaning harakatchanligini oshiradi. Magma wchoqlari jer postınnın ser harakat joylarida xam jokarı mantiyada payda bwladi. Magmadagi uchuvchan komponentlar katalizatorlar deb ataladi. Mineralizatorlar minerallarni payda qiluvchi elementlar bwlib, bulnda olardın tarkibidagi suv bu`lari tiykargı ahamiyatga ega bwladi. Suv bulg`laridan tashqari, magmada mineralizatorlardan SO₂ NSl, NF, SO₂, N₂ SO₃ xam boshqalar bwladi. Magma kuramınng 96,88% SiO₂,TiO₂, Al₂O₃, Fe₂O₃, FeO, MgO, SaO, N₂O, K₂O kuraushı qiladi. Bullardan tashqari, magmada kam miqdorda R, S, Sl, S, Va, Sr, Mn, Ni, So, V kabi elementlar bor. Qolgan barcha elementlar magma umumiy kuramınng 0,5% ni kuraushı etadi. Zamonaviy tasavvurga ko’ra 50km dan keyin agar yuza sharoitida bo’lganida tau jınısları moddalarini jer itib yuboradigan 1500 S temperatura bo’lishiga qaramasdan jer bultun bir qattiq jism deb yuritiladi. Lekin bul shu chuqurlikda mavjud bo’lgan katta ya'ni 130 ming kgsG`sm* bosim exam ziga yuz bjer maydi. Shuning uchun silkiniudin har hil chuqirliklarida aniq tjer modinamik tenglik o’rnatiladi, bul tenglik har qanday bulzilishni - temperaturani ortishi yamasa bosimning pasayishi moddaning suyuq holatga o’tishga, ya'ni magmaning shakilanishiga olib keladi. Magma planetaning yo’lduz holatidan qolgan qoldiq jer itma hisobiga emas, balki muayyan maydondagi tjer modinamik tengliknining bulzilishidan kelib chiqadi. Bul maydonlarda tektonikalık protsessning keyingi yunalishiga bog’liq magmalık o’chog shakilanadi, ya'ni intruziv formada yamasa vulkan harakati sifatida shakilanishi mumkin. Magmatizmning ikkala ko’rinishini ham–turli fizik-himiyaviy sharoitda chiqayotgan magmaning har hil formalarda harakti xam sovishi aynan bir protsessning o’zidir. Jer qa'ridagi magmatizim–intruziv jer yuzasidagi–effuziv magmatizm deyiladi. Magma jinslari sial kobigiga singib litosferaning turli chukurliklarida kotadi yamasa jer betine okib chikadi. Bul protsesslning kechishi ikki xil omil menen boglik, ya`ni litosfer aga ta`sir kiladigan magmaning bosim kuchi xam unga karshilik kursatadigan litosfer a massasining karshilik kursatish kuchlari orasidagi uzaro nisbati menen , litosfer a katlamlarida yorik xam darzlarning mavjudligi xam boshka bulzilgan mintakalarning mavjudligi menen boglik.
Shunga muapıq magmatizmning effuziv magmatizm yamasa vulkanizm, intruziv magmatizm yamasa plutonizm turlari ajratiladi.
 İntruziv magmatizm. Magma massasining jer pustiga singib kirishi ikki yul menen sodir bulladi. Birinchidan magmalık massauning xarakatiga tuskinlik kiladigan litosfer a katlamlarini kisman chetga suradi, uzlashtiradi yamasa jer itadi xam xarakati uchun uziga yul ochadi. Bul protsessda jer pustiga magmaning katta massasi singib kiradi xam katta chukurliklarda kotadi. Singib kotgan bul massalar odatda tekis kiyalangan deyarli tik devorlar xam gumbazsimon shiplar menen chegaralangan. Bul intruziyalarning ostki kismi bultun tarkalish maydoni bulylab tub magma uchogi menen boglik bulladi. İntruziyalarning yotish formalari: 1-batolit; 2-etmolit; 3-garpolit; 4-shtok; 5-lakkolit; 6-fakolit; 7-tomir; 8-gumbaz; 9 - 12 - lava okimlari; 10-nekk; 11-lava xaykali; 13-lava uchogi; 14-silla; 15-dayka; 16-lakkolit.  İntruziyalarning bunday formalari batolitlar xam shtoklar deyiladi (slayd). 
Ekinshi magma litosferadagi yorik xam darzlar bulylab kutariladi. İchki bosim tashki bosimga nisbatan katta jer larda, magma litosfer a katlamlarini chekka tomonlarga suradi xam turli kattalikdagi massivlarni payda etiu kiladi. Bul jins massivlari shakliga kura lakkolitlar xam fakolitlar deyiladi.
 Effuziv magmatizm. Jer yuzasining uzluksiz yamasa uktin-uktin, yukori xaroratli, kattik, suyuk xam gazsimon maxsulotlar otilib chikib turadigan kismini vulkan deyiladi. Laxam lar, kattik jism bullaklari gazlar xam bulglar jer betine darz xam yoriklar orkali otilib chikadi.
Vulkonning sodir bullish protsessi turli tumandir. Aksariyat vulkan otilishidan avval l jer osti gumbulrlaydi xam turli kuchdagi jer silkiniular kuzatiladi, ayrim uakitlarda esa protsess tinch sokin utadi.
 Gazsimon maxsulotlar. Gazlar vulkonlardan bir me`yorda, sokin yamasa katta kuchli portlash protsessida ajralib chikadi. Gazlar turli solishtirma ogirliklarga ega bullganliklari uchun bullutlar kurinishida pastlik tomon xarakatlanadi yamasa atmosferaga kutarilib asta-sekin karagayga uxshash shaklni payda etiu kiladi.
Gaz maxsulotlarining 60-90%ini suv bulglari kuraushı kiladi. Vulkonlardan ajralib chikkan suv bulglarining xajmi bir-necha ming xam million kubometrlarga etishi mumkin.
Suu bulglaridan tashkari vulkonlardan xlor, azot, xlorli xam ftorli vodorod, oltingugurt gazi, ammiak, xlorli xam ugljer odli ammoniy, kislorod, CO2 gazi, metan, brom, ftor, xam kator xloridli metallar ajralib chikadi.
 Kattik maxsulotlar. Vulkan otilishi protsessida jer betine turli kattalikdagi jins parchalari otiladi. Jins bullaklari menen bir katorda atmosferaga lava ning mayda kukunlari otiladi, ular atmosferada sovib kotadi xam jer betine tukiladi. Otilgan jinslarning kattaligi ayrim xollarda 20-30 santimetrga etadi, tiykarınan olardın kattaligi 5-10 santimetr bulladi. Agar otilgan jins bullaklarining kattaligi 5-10 santimetrdan katta bullsa, vulkon bombalari, 1-5 santimetr bullsa vulkon lapillilari, yana xam kichiklari esa vulkon kumlari xam  vulkan kuli deyiladi.
Kattik otkindi maxsulotlarning kattaligi kanchalik kichik bullsa shunchalik ular balandlikka otiladi xam uzok masofaga xavo okimi menen olib ketiladi xam etkiziladi.
 Suyuk maxsulotlar. Vulkondan otilib chikadigan kizdirilgan erigensuyuk maxsulotlar lava deyiladi. Laxam ning tarkibida deyarli suv bulglari xam gazlar bullmaydi. Kimyoviy tarkibida esa O, Si, Al, Mg, Fe, Na, Ca, K, H xam boshka elementlar kup uchraydi. Laxam ning xarorati 800-1300⁰S orasida uzgarib turadi.
Jer betine okib chikkan suyuk lava gumbaz, okim xam koplama formalarini payda etiu kilib joylashadi. Vulkon uchogining tuzilishi(M.M.Jukov, V.İ.Slavin, N. N.Dunaexam lar bulyicha): 1- lava uchogi; 2- lava okimi; 3-somma; 4-konusi; 5-bulgzi; 6-kratjer i; 7-kaldjer i Vulkonlarning otilishi tanaffuslar menen bir necha yillardan yamasa bir necha un yillardan sung kayta takrorlanishi mumkin. Ayrim vulkonlar faol xarakatlardan sung umuman kayta otilmasliklari yamasa uzok muddat tutun chikarib turishlari mumkin. Vulkonlar turli geografik sharoitlarda kuruklikda, teniz kirgoklarida xam teniz ostida uchraydi. Olardın jer yuzida tarkalishi ma`lum bir konuniyatga bulysunadi xam  uch yirik mintakaga joylashgan. Birinchi mintaka arka xam janubiy Amerikaning garbiy kirgoklariga, ikkinchi mintaka Osiyo kit`asining sharkiy kirgoklariga joylashgan xam  uchinchi mintaka esa Orta jer tenizi kirgoklari, Zakavkaziya, Kichik Osiyo xam Malay arxipelagi orollarini uz ichiga oladi. Jer yuzidagi bulnday konuniy taksimlanishning sababi shundaki mintakalar tektonikalık xarakatlanishiga kura eng yosh Al`p bulrmalanish boskichini uz boshidan kechirayapti. Bulrmali tau tizimlarining shakllanishi jer pustida yoriklarning payda etiu bullishi xam vulkonlarning paydo bullishi menen bir xam ktda sodir bulladi.