1. Elektr tokning inson organizmiga ta’siri. Ellektr tokidan saqlanish. Statik elektrdan saqlanish choralari

Bino va inshootlarni yashindan himoyalash.
Momakaldirok vaqtida 150 mV gacha kuchlanishga, 200 kA gacha tok kuchiga va 600......30 000⁰S xaroratga ega bo’lgan atmosfera elektri zaryadlari portlash va yong’inlarni keltirib chiqarishi, yer ustidagi obyektlarni vayron qilishi mumkin. Yashin ta’siri bevosita zarb ko’rinishida xam, elektromagnit va elektrostatik induksiya ko’rinishida xam bo’lishi mumkin.
Xamma bino va inshootlar yashidan himoyalanish darajasiga kura uch toifaga ajratiladi. Ularning toifasi yengin va portlash jixatdan xavfligiga, o’tga chidamligi, shunigdek, ular joylashgan geografik noxiyada yashin kup yoki kam bo’lishiga karab belgilanadi. I toifaga V- I va V-II sinf binolari tashki texnologik uskunalarga kiradi. Bu binolarda havo bilan kushilib portlash jixatdan xavfli aralashmalar xosil kiladigan gazlar, buglar va chang chiqadi.
jadval
Turli sinflardagi obyektlar uchun yashidan himoyalagich toifasi.

Tartib rakami	Bino va inshootlar	Obyekt joylashgan yer	Yashindan himoyalagichning toifasi
1	Ushbu sinflardagi binolar : V-I va V-II V-Ia, V-16, V-Pa II-I, II-II va II-Pa	O’zbekistonning bo’tun xududida bir yil mobaynida urtacha 10 soat va bundan kup yashin bo’ladigan yerlarda. Bir yil mobaynida urtacha 20 soat va bundan kup yakin bo’ladigan yerlarda.	I II III
2	Kuyidagi sinflardagi tashki texnologik kurilmalar va ochik ombrxonalar: I-I g II-III	O’zbekistonning bo’tun xududida. Bir yil mobaynida urtacha 20 soat va bundan kup yashin bo’ladigan yerlar.	II III
3	O’tga chidamlik darajasi III, IV, V bo’lgan, portlash va yengin jixatdan xavflilar katoriga kiritiladigan ishlab chiqarishlari bo’lmagan bino va inshootlar	Shuning uzi	III

II toifaga V-I va V-II sinf binolari tashki texnologik uskunalar hamda V-I sinf omborxonalari kiradi.
III toifaga II-I, II-II, II-III sinf binolari kiradi. Bu binolarda yonuvchi kattik va suyuk moddalar, chang bo’ladi. Bularga ochik omborxonalar to’tun kuvurlari, suv minoralari, 15 m dan baland vishkalar, jamoat va turarjoy binolari, kasalxonalar, bolalar muassasalari, kinoteatrlar kiradi.
Yashindan himoyanlamagan bino va inshootlarning bir ylda yashindan zararlanish mikdori ushbu formuladan aniqlanadi:
A=(S+6N)(L+6N)P10^-6,

bu yerda: S, L,H - mos ravishda himoyalanayotgan binoning uzunligi, eni, buyi, m; n- bino joylashgan yerning 1 m² sirtiga to’g’ri keladigan urtacha yashin urishlari soni.

Xamma ishlab chiqarish xonalari va omborxonalar, shuningdek, tez alanga oladigan yonuvchi ashyo hamda xom ashyolar saqlanadigan omborxonalar 18- jadvaldagi ma’lumotlar asosida yong’indan himoyalagichlar bilan jixozlanishi kerak.
I va II toifalardagi obyektlar bevosita yashin urishidan va yer ustidagi metall kommunikatsiyalar orqali yukori potensiallar kirishidan, korpusi temir- betondan ishlangan kurilmalar, elektrostatik induksiyadan xam himoyalanadi.
Pilla tortish va ipak yigirish korxonalarining barcha asosiy va yordamchi binolari III toifaga kiradi. Tez alanga oladigan va yonuvchan moddalar, sikinlgan gazli balonlar saqlanadigan omborxonalar, tukish estakadalari II toifadagi obyektlarga taalluklidir. Bino va inshootlar bevosita yashin urishidan yashin kaytargichlar yordamida himoyalanadi. Ular yashinni kabul qilib, uning tokini yerga o’tkazib yuboradi.
Yashinkaytargichlar uch turda - sterjenli, trosli va setkali bo’ladi. Ular himoyalanadigan bino yoki inshootdan aloxida joylashgan, ajratilgan yoki ajratilmagan bo’lishi mumkin.
Atmosfera elektridan himoyalanishning eng kup tarkalgan usuli sterjenli yashinkaytargichlar. Sterjenli kush yashinkaytargich birgalikda ishlaydigan va umumiy himoya mintaqasini xosil kiladigan sterjenli ikkita yakka yashinkaytargichdan iborat bo’ladi. Sterjenli kup karrali yashinkaytargich uchta va bundan kup yakka yashinkaytargichdan iborat bulib, ular birgalikda ishlaydi va umumiy himoya mintaqasini xosil kiladi. Agar yashikaytargich himoyalanayotgan bionninng uziga emas, balki uning yakiniga o’rnatilsa, u xolda joylashgan sterjenli yashinkaytargich deyiladi.
Trosli yashinkaytargich himoyalanadigan binoning tepasidan gorizontal vaziyatda tortilib, binodan 5-6 m masofada o’rnatilgan tayanchlarga maxkamlab kuyiladigan bitta yoki bir nechta trosdan tashkil topadi. Setkali yashinkaytargich larda tros urniga setka ishlatiladi.
Yashinkaytargichni kurishda uning himoya mintaqasini aniqlab olish zarur. Balandligi 60 m bo’lgan sterjenli yakka yashinkaytargichlarning himoya mintaqasi xosil keluvchisi sinik chizik ko’rinishidagi konusdan iboratdir. ( rasm ). Konusning asosi =1,5h radiusli doira bo’ladi.
Balandligi 60-100 m bo’lgan sterjenli yakka yashinkaytargichning himoya mintaqasi xam yukoridagidek aniqlanadi, ammo unda konus asosi qilib 90 m radiusli doira olinadi.
60 m dan baland bo’lmagan sterjenli kush yashinkaytargichning himoya mintaqasi rasm tasvirlangan. Sterjenli kush yashinkaytargich urtasidagi himoya mintaqasining balandligi ushbu tenglamadan aniqlanadi:

Sterjenli kup kirrali yashinkaytargichlar o’rnatilganda ularning himoya mintaqasi juft qilib olingan, kush yashinkaytargichlar kabi hisoblanadigan ikkita kushni yakka yashinkaytargichlarning himoya mintaqasi singari aniqlanadi.
Yashinkaytargichlarni o’rnatish uchun fabrika xududidagi xamma baland inshootlar to’tun kuvurlari, minolardan foydalanish mumkin.
Xar bir aloxida joylashgan yashikaytargich yerga ulagichining qarshiligi I va II toifalardagi bino hamda inshootlarni yashidan himoyalash uchun 10 Om dan, III toifdagi bino va inshootlar uchun 20 Om dan oshmasligi lozim.