1. Dunyoqаrаsh tushunchаsi

93. Qadimgi Sharq, Markaziy Osiyodagi axloqiy fikrlar rivoji. Tayanch atamalar: «Kalila va Dimna», Konfutsiy, Qobusnoma, Axura-Mazda, Axriman, Zardushtiylik.

D aochilikning asosiy raqibi hisoblanm ish konfutsiychilik qora xalqdan nodonligi uchun jirkanadi, uni axloqiy hayotga nomunosib deb biladi. Zero, konfutsiychilikning axloqiy ideali — szyun-szi, himmatli jo‘mard. Uning yuksak fazilatlari — fidoyilik, sofdillik, sadoqat, adolat. U muomala bobida muloyim, yuksak martabalilarga hurmat bilan murojaat qiladi, xalqqa nisbatan esa himmatli, adolatli munosabatda bo‘ladi. Konfutsiy ta’limotida asosiy axloqiy qonun, asosiy axloqiy tushuncha — jen (insoniylik). «Lun yuy» («Hikmatlar») kitobida shunday deyiladi: «Kimki chin dildan insonni sevishga intilsa, u yovuzlik qilmaydi». « 0 ‘zingga ep ko'rmagan narsani o‘zgaga munosib ko‘rma, shunda davlatda ham, oilada ham o‘zingga nisbatan yovlik his qilmaysan».1 Demak, jen — ham jamiyat, ham oila a’zolari orasidagi munosabatlarni belgilaydigan axloqiy tamoyil. U bilan «syao» — ota-onani, kattalarni hurmat qilish, «li» — urf-odat, marosimlarni e’zozlash tushunchalari mustahkam bog‘liq. Ayni paytda «li» tushunchasining ma’nosi ancha keng, u davlatga bo‘lgan munosabatni ham o‘z ichiga oladi. Xoqon (imperator) — Osmon o‘g‘li, u Osmon ostidagilarning barchasiga ota. Osmon ostidagi tartib-qoida esa quyidagicha: «Podsho — podsho, ota — ota, mulozim — mulozim, o‘g‘il — o‘g‘il bo‘lishi kerak».2 Fazilat egasi bo'lishning Konfutsiychilikda ikki xil yo‘li aniq ko‘zga tashlanadi: xalq uchun — urf-odatlarga so‘zsiz, o‘ylab o‘tirmasdan bo‘ysunish; himmatli jo ‘mard uchun esa o ‘zini axloqiy jihatdan takomillashtira borish va axloqiy burchni ongli ravishda bajarish. Konfutsiychilikning himmatli jo‘mard tarbiyasi tizimidagi hikmatlari hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas: «Ustoz debdi: Yu, sen olti Konfutsiy. Pand-o‘gitlar. S.Ahmad tarjimasi. «SogMom avlod uchun» jurnali, 1997, 5—6-sonlar. 2 0 ‘sha manba.illatning olti bosqichini bilasanmi?» Szin-lu: «Yo‘q» deb javob beribdi. Ustoz debdi: «Unday bo‘lsa, o‘tir, aytib beraman. Insonparvarlikni sevish-u, ilm olishni sevmaslik, illat shundaki, bu — befarosatlikka olib keladi, donishmandlikni sevish-u, ilm olishni sevmaslik, illat shundaki, bunda inson o‘z umrini mayda ishlarga sarflaydi, haqiqatgo‘ylikni sevishu, ilm olishni sevmaslik, illat shundaki, bu — o'ziga zarar yetkazishga olib keladi, to‘g‘rilikni sevish-u, ilm olishni sevmaslik, illat shundaki, bu — qo‘pollikka olib keladi, mardlikni sevish-u, ilm olishni sevmaslik, bu — isyonkorlikka olib keladi, qat’iylikni sevish-u, ilm olishni sevmaslik, bu — boshboshdoqlikka olib keladi».1 Konfutsiy qarashlarini uning izdoshlari Men-zi, Syun-zilar davom ettirdilar. Bu ta’limot Xan davridan (miloddan awalgi II asrdan milodning II asri) boshlab, to XX asrning boshlarigacha Xitoy davlati mafkurasiga asos bo‘lib xizmat qilib keldi. Bundan tashqari, Konfutsiychilikka qarshi turgan Mo-szi, Xan Fey-szi, Van Chun singari axloqshunoslarning qarashlari ham Xitoy axloqiy tafakkuri tarixida o‘z o'rniga ega. Qadimgi Sharq axloqshunosligi erishgan yutuqlar shunchaki tarix bo‘lib qolmadi. Ularni o‘zlashtirish natijasida Sharq bilan yaqin alaqa qilish uchun jug‘rofiy qulayliklarga ega bo‘lgan Qadimgi Yunonistonning polislarida (shahar-davlatlarida) axloqshunoslik yangi bosqichga ko‘tarildi. Keyinchalik Qadimgi Sharqda ilgari surilgan g‘oyalar, qo‘llangan tushunchalar, nazariy-amaliy tajriba bilvosita butun Ovro‘pa uchun ham ahamiyat kasb etdi. Chunonchi, mashhur afsonaviy donishmand Pifagor misrlik va eronlik allomalardan ta’lim oldi. U zardushtiylik dini haqida fikr yuritar ekan, Ahura-Mazdani qalbi haqiqatdan, vujudi nurdan iborat, deb ta’riflaydi. Shuningdek, Suqrot, Aflotun, Arastu singari Qadimgi Yunon allomalari ham Qadimgi Sharqdagi falsafiy-axloqiy ta’limotlardan keng foydalanganlar. Masalan, ruhning ko‘chib o‘tishi borasidagi Aflotun nazariyasining falsafiy va axloqiy asoslari Qadimgi Hindiston falsafasiga borib taqaladi.