1. Dasturiy ta’minot va uning turlari

Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining asosiy vazifalari, Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarida jurnalizatsiya)

Informatsion tizimlarni yaratish bo’yicha jadal harakatlar ma'lumotlar hajmining tеz suratlar bilan oshib borishi sharoitida 60 yillar boshida maxsus “Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi” (MBBT) dab ataluvchi dasturiy komplеksning yaratilishiga olib kеldi. MBBT asosiy xususiyatlari - bu protsеduralar tarkibi bo’lib, ular faqat ma'lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatilmasdan, ularning strukturasini ham tasvirlaydi. Ma'lumotlarni o’zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan fayl, oldin ma'lumotlar banki dеb atalib, kеyinchalik esa “Ma'lumotlar bazasii” dab yuritila bosladi.Jurnalizatsiya MBBT ga bo’lgan asosiy talablardan biri bu tashqi xotirada ma'lumotlarning ishonchli saqlanishidir. Ma'lumotlarning ishonchli saqlanishi dеganda har qanday apparatli yoki dasturli to’tab qolishdan (sboydan) kеyin MBBT MBning oxirgi holatini qayta tiklashi tushuniladi.

153. 
     Ma'lumotlar bazasi tillarini qo'llab-quvvatlash (Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarida SQL)
     

Ma'lumotlar bazasi tillarini qo'llab-quvvatlash
Ma'lumotlar bazalari bilan ishlash uchun, odatda ma'lumotlar bazasi tillari deb ataladigan maxsus tillar qo'llaniladi. Dastlabki MBBTlar o'z vazifalariga ixtisoslashgan bir necha tillarni qo'llab-quvvatlagan. Ko'pincha ikkita til ajralib turardi - ma'lumotlar bazasi sxemasini aniqlash tili (SDL - Schema Definition Language) va ma'lumotlar manipulyatsiyasi tili (DML - Data Manipulation Language). SDL asosan ma'lumotlar bazasining mantiqiy tuzilishini aniqlash uchun xizmat qildi, ya'ni, foydalanuvchilarga ko'rinadigan ma'lumotlar bazasi tarkibi. DML ma'lumotlar manipulyatsiyasi operatorlari to'plamini o'z ichiga olgan, ya'ni, ma'lumotlar bazasiga ma'lumotlarni kiritish, mavjud ma'lumotlarni o'chirish, o'zgartirish yoki tanlashga imkon beradigan operatorlar.

153. 
     Tipik ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarini tashkil qilish (Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari komponentlari)
     

Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi — bu ma’lumotlar bazasini hosil qiluvchi, ma’lumotlarni qayta ishlovchi va qidiruvchi tizim hisoblanadi. Qisqa qilib aytganda, MBBT barcha jarayonlarni amalga oshiradi. Ma’lumotlar bazasi faqat ma’lumotlarni saqlaydi, qolgan barcha ishlarni MBBT bajaradi. Ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlar, SQL so‘rov tillari orqali boshqariladi, bu tilda MBBT’ga so‘rov beriladi, bu so‘rov u yerda qayta ishlanib, natija olish uchun ma’lumotlar bazasiga murojaat qiladi, u yerdan so‘rovga mos ma’lumotni olib, so‘rovga javob beradi:
So‘rov berish:
SQL so‘rov -> MBBT -> Ma’lumotlar bazasi
natija olish:
Ma’lumotlar bazasi -> MBBT — > So‘rovga javob
Quyidagi dasturlar MBBT’ga misol bo‘la oladi:
— Oracl
— MySQL;
— Microsoft Office Access;
— MariaDB;
— Microsoft SQL Server;
Hulosa shuki, siz o‘ylagan bu dasturlar, ma’lumotlar bazasi emas, balki MBBT hisoblanadi

153. 
     Ko’p foydalanuvchili MBBT arxitekturasi (Mijoz-server texnologiyasi, Fayl-serveri)
     

MBBT arxitеkturasi MBBT istalgan foydalanuvchiga ma'lumotlarga kirishga ruxsat etadiki, ular hech biri amaliy jihatdan quyidagilar haqida tasavvurlarga ega bo‘lmaydi:
ma'lumotlarning xotirada fizik joylashishi va ular ko‘rinishi;
so‘raladigan ma'lumotlarni izlash mеxanizmi;
bir xil ma'lumotlarga bir vaqtning o‘zida ko‘pchilik foydalanuvchilar tomonidan bo‘ladigan so‘rovlar muammosi (amaliy dasturlar bilan);
mumkin bo‘lmagan va (yoki) ruxsat etilmagan o‘zgarishlarni kiritishdan ma'lumotlarni himoyalashni ta'minlash usullari;
ma'lumotlar bazasini va boshqa ko‘pgina MBBT funktsiyalarini aktual holatda ta'minlash.
163. Ma’lumotlar bazasini loyihalash (Ma’lumotlar bazasini mantiqiy va fizik loyihalash, Ma’lumotlar bazasini ishlab chiqish bosqichlari)
..Ma’lumotlar bazalarini ishlab chiqishda 2 xil usuldan foydalanish mumkin. Birinchi usulda, avval asosiy masalalar aniqlanib, ularni hal qilish uchun baza yaratiladi, hamda masalaning ma’lumotlarga bo’lgan ehtiyoji aniqlanadi. Ikkinchi usulda, muammo sohasining namunaviy (tipik) ob’ektlari birdaniga o’rnatiladi. Bu yerda eng optimal usul - ikkala usulni birgalikda ishlatishdir. Bu dastlabki bosqichda barcha masalalar to’g’risida yetarlicha ma’lumotlarning yo’qligi bilan bog’liq. Ma’lumotlar bazalarini loyihalashtirish jarayoni ikki bosqichga bo’linadi: muammo sohasining ma’lumotlarining axborot-mantiqiy modelini ishlab chiqish va ma’lumotlar bazasining mantiqiy tuzilishini aniqlash. Axborot - mantiqiy model muammo sohasini axborot ob’ektlarining majmui va ular orasidagi tuzilmaviy aloqalar ko’rinishida aks ettiruvchi ma’lumotlar modelidir. Muammo sohasi ma’lumotlariniig axborot-mantiqiy modelini ishlab chiqish muammo sohasini tekshirish natijasida olingan tavsifga asoslanadi
164. Ma'lumotlar bazasiga qo'yiladigan talablar
.Loyiha uslubiyatiga izchil qo'llanilishi loyiha maqsadlariga javob beradigan ma'lumotlar bazasi loyihasini ishlab chiqishni ta'minlaydigan usul va vositalar to'plami sifatida qarash mumkin. Loyiha jarayonining vazifasi tasvirlangan muammoli muhitni mos ravishda aks ettiradigan ma'lumotlar bazasi tuzilishini yaratish, apparat va dasturiy ta'minot yordamida amalga oshiriladi. Ma'lumotlar bazasida saqlanadigan ma'lumot bilan ishlaydigan samarali dastur yaratishda asosiy e'tibor quyidagi talablar bajarilishini ta'minlashi kerak bo'lgan ma'lumotlar bazasi tuzilishini loyihalashga qaratilishi kerak:
* ma'lumotlar bazasining yaxlitligini ta'minlash;
* ortiqcha bo'lmagan ma'lumotlar;
* amaliy dasturlarning harakatchanligi;
* Ma'lumotlar bazasiga sodda va foydalanuvchilar uchun qulay ma'lumotlarni kiritish va uni yangilash;
* kerakli ma'lumotlarni tezda topish va tanlash;
* tasodifiy nosozliklardan va ruxsatsiz kirishdan himoya qilish.
165... Ma'lumotlar bazasining hayot sikli bosqichlari
Ma'lumotlar bazasi tizimni loyihalash uchun tashkiliy asos hisoblanadi. Ma'lumotlar bazasining hayot sikli bu ma'lumotlar bazasini loyihalash, amalga oshirish va saqlash jarayonidir. Hayot aylanishi quyidagi bosqichlardan iborat:
Har bir jarayonni tahlil qilib chiqaylik
1. Ma'lumotlar bazasini oldindan rejalashtirish - o'z-o'zini rejalashtirish tizimning hayot aylanishi bosqichlarini amalga oshirishning samarali usuli. Ushbu bosqichda ishlatiladigan dasturlar va ishlab chiqish jarayonida va ular bilan bog'liq fayllar to'g'risida ma'lumotlar to'planadi. Ma'lumotlar bazasini ishlab chiqishni rejalashtirishni qo'llab-quvvatlash uchun eng muhim ma'lumotlarni va ular o'rtasidagi munosabatlarni, shuningdek, tashkilotning turli funktsional sohalari bilan o'zaro munosabatlarini aks ettiruvchi ma'lumotlarning umumlashtirilgan konseptual modelini yaratish mumkin. Odatda, umumlashtirilgan konseptual model soddalashtirilgan ER diagrammasi shaklida bo'ladi.
2. Maqsadga muvofiqligini tekshirish. Ushbu bosqichda quyidagilar aniqlanadi: ma'lumotlar bazasini amalga oshirish uchun zarur jihozlar va dasturlarning mavjudligi, ma'lumotlar bazasini yaratishni amalga oshirish uchun tegishli xodimlarning mavjudligi. Loyihaning iqtisodiy samaradorligini oldindan baholash amalga oshiriladi.
166... Ma'lumotlar bazasini oldindan rejalashtirish sikli
Ma'lumotlar bazasini oldindan rejalashtirish - o'z-o'zini rejalashtirish tizimning hayot aylanishi bosqichlarini amalga oshirishning samarali usuli. Ushbu bosqichda ishlatiladigan dasturlar va ishlab chiqish jarayonida va ular bilan bog'liq fayllar to'g'risida ma'lumotlar to'planadi. Ma'lumotlar bazasini ishlab chiqishni rejalashtirishni qo'llab-quvvatlash uchun eng muhim ma'lumotlarni va ular o'rtasidagi munosabatlarni, shuningdek, tashkilotning turli funktsional sohalari bilan o'zaro munosabatlarini aks ettiruvchi ma'lumotlarning umumlashtirilgan konseptual modelini yaratish mumkin. Odatda, umumlashtirilgan konseptual model soddalashtirilgan ER diagrammasi shaklida bo'ladi.

167.. Ma'lumotlar bazasining maqsadga muvofiqligini tekshirish

Maqsadga muvofiqligini tekshirish. Ushbu bosqichda quyidagilar aniqlanadi: ma'lumotlar bazasini amalga oshirish uchun zarur jihozlar va dasturlarning mavjudligi, ma'lumotlar bazasini yaratishni amalga oshirish uchun tegishli xodimlarning mavjudligi. Loyihaning iqtisodiy samaradorligini oldindan baholash amalga oshiriladi.
168.. Ma'lumotlar bazasi administratorining asosiy vazifalari
Ma'lumotlar bazasi administratori (MBA) yoki Database Administrator (DBA) - ma'lumotlar bazasiga qo'yiladigan talablarni ishlab chiqish, uni loyihalashtirish, amalga oshirish, samarali foydalanish va saqlash, shu jumladan ma'lumotlar bazasi foydalanuvchilari qaydlarini boshqarish va ruxsatsiz kirishdan himoya qilish uchun mas'ul shaxsdir. MBA ning yanada muhim vazifasidan biri bu - ma'lumotlar bazasining yaxlitligini ta'minlashdir.
Foydalaniladigan MBBT turiga qarab MBA vazifalari biroz farq qilishi mumkin, ammo asosiy vazifalarga quyidagilar kiradi: Ma'lumotlar bazasini loyihalash.
Ma'lumotlar bazasi o’nimdorligini optimallashtirish
Ma'lumotlar bazasiga ruxsatni ta'minlash va boshqarish
Ma'lumotlar bazasini himoya qilish
Ma'lumotlar bazasini zaxiralash va tiklash
Ma'lumotlar bazalarining yaxlitligini ta'minlash
MBBTning yangi versiyasiga o'tishni ta'minlash
MBAlari orasida turlari bo'yicha qat'iy hujjatli farqlash mavjud emas. Ammo ularga yuklangan vazifalarga qarab MBAning bir nechta umumiy turlari mavjud:

169. Relatsion model tarixi

Relyatsion modelni birinchi bo'lib E. F. Kodd 1970-yilda o'zining "Katta umumiy ma'lumotlar bazalari uchun ma'lumotlarning relyatsion modeli" nomli ilmiy maqolasida taklif qilgan.
Relyatsion modelga bo'lgan qiziqish bir necha xil sabablarga bog'liq bo'lsa-da, eng muhim tadqiqotlar turli xil kelib chiqadigan uchta loyihadan kelib chiqqan. Ulardan birinchisi 1970-yillarning oxirlarida Kaliforniya shtatidagi San-Xose shahridagi IBM tadqiqot laboratoriyasida Astraxan (Astrahan) boshchiligida ishlab chiqilgan bo'lib, natijada "System R" deb nomlangan tizim yaratildi, bu prototip haqiqiy relyatsion ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi [9]. Ushbu loyiha ma'lumotlar tuzilmalari va taqdim etadigan operatsiyalarni amalga oshirish orqali relyatsion modelning amaliy qo'llanilishining haqiqiy dalillarini olish maqsadida ishlab chiqilgan. Loyiha, shuningdek, tranzaktsiyalarni boshqarish, bir vaqtda boshqarish, qayta tiklash texnologiyasi, so'rovlarni optimallashtirish, ma'lumotlar xavfsizligi va yaxlitligi, inson omillarini boshqarish va foydalanuvchi interfeysini loyihalash kabi amalga oshirish masalalari bo'yicha muhim ma'lumot manbai sifatida o'zini namoyon qildi. Loyiha ko'plab ilmiy ishlarning nashr etilishiga va relyatsion MBBTlarning boshqa prototiplarini yaratishga turtki bo'ldi.

170. Relyatsion modelni yaratish maqsadlari

Relyatsion modelni yaratish maqsadlari quyidagicha shakllantirildi:

• 
  Ma'lumotlarning yuqori darajadagi mustaqilligini ta'minlash. Ilovalar fayllarni tashkil qilish, yozuvlarni qayta tartiblash va kirish yo'llarining o'zgarishi kabi ma'lumotlarning ichki vakolatxonasidagi o'zgarishlardan mustaqil bo'lishi kerak;
  
• 
  Ma'lumotlarning izchilligi va ortiqcha bo'lishi muammolarini hal qilish uchun mustahkam asos yaratish. Xususan, Kodd maqolasida normallashtirilgan munosabatlar tushunchasi, ya'ni guruhlarni takrorlamasdan munosabatlar o’rnatish tushunchasini kiritdi. (Normallashtirish jarayoni keyingi ma’ruzalarda qarab chiqiladi);
  
• 
  To'plamlarga operatsiyalarni kiritish orqali ma'lumotlarni boshqarish tillarini kengaytirish.
  
• 
  

171. Relatsion modelda munosabat, atribut, domen tushunchalari. Kortej, daraja, kardinallik tushunchalari