1. Dasturiy ta’minot va uning turlari

Domenlar
Relyatsion ma'lumotlar modelida ma'lumotlar turi tushunchasi domen tushunchasi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, uni ma'lumotlar turining spetsifikatsiyasi deb hisoblash mumkin. Domen semantik tushunchadir. Domenni ma'lum bir ma'noga ega bo'lgan ba'zi ma'lumotlar turi qiymatlarining kichik to'plami sifatida ko'rish mumkin. Domen quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:

• 
  Domen noyob nomga ega (ma'lumotlar bazasida)
  
• 
  Domen oddiy ma'lumotlar turida yoki boshqa domenda aniqlanadi
  
• 
  Domen ma'lum bir domen uchun ruxsat etilgan ma'lumotlar to'plamini tavsiflash imkonini beruvchi ba'zi mantiqiy shartlarga ega bo'lishi mumkin
  
• 
  Domen ma'lum bir semantik yukni ko'taradi
  

Aloqalar, atributlar, munosabatlar kortejlari
Relyatsion ma'lumotlar modelining asosiy tushunchasi kontseptsiyadir munosabat... Munosabatlar tushunchasini aniqlashda biz K. Date kitobiga amal qilamiz.
Ta'rif 1. Aloqa atributi bir nechta turlari mavjud<Имя_атрибута: Имя_домена>.
Atribut nomlari munosabatlar doirasida yagona bo'lishi kerak. Ko'pincha munosabatlarning atribut nomlari mos keladigan domen nomlari bilan bir xil bo'ladi.
Ta'rif 2. Munosabat bir nechta domenlarda aniqlangan (har xil emas) ikki qismdan iborat: sarlavha va tana.
Aloqa sarlavhasi qat'iy bir qator munosabatlar atributlarini o'z ichiga oladi:
Aloqa organi munosabatning ko'plab kortejlarini o'z ichiga oladi. Har bir munosabat korteji shaklning juftliklari to‘plamidir<Имя_атрибута: Значение_атрибута>:
atribut qiymati domenga tegishli bo'lishi uchun
Odatda munosabatlar quyidagicha yoziladi:
O'zaro munosabatlardagi atributlar soni deyiladi daraja(yoki -arity) munosabat.
Munosabatlar kortejlari to'plamining kardinalligi deyiladi kuch munosabat.
Oldingi bobda kiritilgan munosabatlarning matematik kontseptsiyasiga qaytsak, quyidagi xulosalar chiqarish mumkin:
172. Relatsion modelda tashqi va ichki kalit, ikkinchi darajali kalitlar. Indeks.
Kalit — bu talab etilayotgan mohiyat nusxasini topishda yordam beradigan atributlarning minimal to‘plami. Minimal deyilishining sababi shundaki, agar to‘plamdagi istalgan biror-bir
atribut yo‘qotilsa, qolgan atributlar yordamida mohiyatni identifikatsiyalash mumkin emas. Har bir mohiyat hech bo‘lmaganda bitta kalitni tasvirlaydi. Ulardan biri birinchi kalitni qabul
qiladi. Birinchi kalitni tanlashda faqat minimal sonli atributlardan tashkil topgan maydon nazarda tutuladi. Bundan tashqari
kalitni ishlatishda uzun matnli va qiymatli maydonni olish
tavsiya etilmaydi (butun sonli atributlarni ishlatish foydaliroqdir). Talabalar identifikatsiyasi uchun unikal (qaytarilmaydigan,
yagona ma’nosida) nomer bo‘lgan imtihon daftarchasi nomerini
yoki familiyasini, guruh nomerini va boshqa qo‘shimcha atributlarni ishlatish mumkin. Birinchi kalit sterjenli mohiyat bo‘lishligi ruxsat etilmaydi
(birinchi kalitda qatnashuvchi har qanday atribut). Aks holda
qarama-qarshi holat yuz beradi. Shu sabab unikal birinchi kalitni tashkil qilish va ta’minlash kerak.
Agar C mohiyati ikkita A va B mohiyatni bog‘lasa, u holda
A va B mohiyatlar birinchi kalitga mos tashqi kalitni tashkil
etishi kerak.
Agar B mohiyat ikkinchi A mohiyatni belgilasa, u holda A
mohiyat birinchi kalitga mos tashqi kalitni tashkil etishi kerak.
Har qanday o‘zaro bog‘lanishlarda bo‘lgan mohiyatlarni belgilash uchun (sterjenli, xarakteristik, belgilash, assotsiatsiya kabi)
yangi birlashtirilgan termin: “Maqsad” yoki “Maqsadli mohiyat” ishlatiladi.

173. Rеlatsion algеbra va rеlyatsion hisoblash elеmеntlari

relyatsion hisoblash deyiladi. Relyatsion hisoblash predikatlarni hisoblashga asoslangan bo‘lib ifodalarni yozishga mo‘ljallangan qiodalar to‘plamidan iboratdir. Ular yordamida biz mavjud munosabatlardan yangi munosabatlar yaratishni ta’minlaymiz. Bunday ifodaalrni yozishda solishtirish amallari, mantiqiy amallar va mavjudlik kvanteri va umumiylik kvanteri ishlatiladi. Hozirgi paytda relyatsion MBBT ni taraqqiyotida yangitil QBE tili ishlamoqda. Bu tilda relyatsion algebra va relyatsion hisoblashlarda ko‘zda tutilmagan bir qpncha imkoniyatlar kirgan. Bu tilni hususiyati shundan iboratki, u terminallarda ishlashga muljallangan. So‘rovlarni yaratish uchun maxsus ekran redaktoridan , munosabat va redaktorlaridan foydalanamiz. QBE tilida foydalanuvchi o‘zi olishini mo‘ljallagan natijani so‘rov ko‘rinishida tasvirlaydi va MBBT uni kerakli amallar ketma – ketligiga aylantirib beradi.
174. Relatsion algebra
Relatsion MB moslashuvchanligi munosabatlar ustida o’tkaziladigan o’zgartirishlarning engil amalga oshishi bilan bog‘liq. Buning natijasida, keyinchalik konseptual model foydalanuvchining modeli bilan bir xil bo’lmasligi mumkin. Foydalanuvchining munosabatlari chizmadagi munosabatlardan kelib chiqishi kerak. Matematik amallardan foydalangan holda, munosabatlar ustida turli o’zgartirishlarni amalga oshirish mumkin.
Munosabatlar «haqiqiy dunyo»ning qaysidir bir qismidagi haqiqiy obyektlarini akslantiradi. Dunyoning ixtiyoriy qismi esa vaqt o’tishi bilan o’zgaradi. Shuning uchun munosabatlar ham vaqt o’tishi bilan o’zgaradi, ya’ni yangi kortejlar qo’shilish, o’zgarish yoki yo’q qilinishi mumkin. Falsafiy kategoriyalar zamon va makon bilan uzviy bog‘liqligiga misol bo’la oladi. Demak, vaqt oralig‘ida munosabatlar bir holatdan ikkinchi, uchinchi va h.k. holatlarga o’tadi. Lekin munosabat qaysi holatga o’tmasin, uning chizmasi o’zgarmaydi. Shuningdek, domenlarni tartiblash axborot ma’nosida munosabatning ma’nosini o’zgartirmaydi. Har bir munosabat o’zi aniqlangan ma’lumotlar bazasi doirasida noyob ismga ega bo’lishi shart. Munosabatning relatsion amal natijasida hosil bo’ladigan nomini, tenglik ishorasining chap tomonida yozamiz. Agarda, relatsion amal natijasida hosil bo’lgan munosabat yana bir boshqa relatsion amalda ishtirok etsa, unga nom qo’yish shart emas. Bunday munosabatlarni nomsiz munosabat deb atashadi. Nomsiz munosabatlar fizik jihatdan ma’lumotlar bazasining tarkibida ishtirok etmaydi, faqatgina relatsion operatorning qiymatini hisoblash davridagina hisoblanadi xolos.

175. Ma’lumotlar bazasini normallashtirish

Normallashtirish — bu ma’lumotlarni qo‘shishda, o‘zgartirishda va o‘chirishda eng yaxshi xususiyatlarga ega ikki yokiundan ortiq bo‘laklarga jadvalni bo‘lish. Normallashtirishning asosiy maqsadi ma’lumotlar bazasini olishga qaratilganki, unda har bir dalil (fakt) faqat bir joyda uchraydi, ya’ni ma’lumotlar
ortib ketmaydi. Bu faqat xotiradan tejab foydalanlish maqsadida
qilinmay, balki saqlanayotgan ma’lumotlar orasida qaramaqarshiliklarni bartaraf qilish uchun ham kerak. Har bir jadval relyatsion ma’lumotlar bazasida shunday shartlarni qoniqtiradiki, unga ko‘ra jadvalning har bir ustun va
satrining kesishish joyida har doim yagona atomar qiymat joylashadi va hech qachon ko‘p miqdorda, xuddi shunday qiymatlar bo‘lishi mumkin emas. Shu shartni qoniqtiruvchi har qanday jadval normallashgan deyiladi. Umuman olganda normallashmagan jadvallar, ya’ni takrorlanuvchi ma’lumotlar guruhiga ega jadvallar relatsion ma’lumotlar bazasiga kiritilmaydi.
Har qanday normallashgan jadval avtomatik ravishda birinchi normal formada, qisqacha 1NF, deb hisoblanadi. Shunday qilib, umuman olganda, “normallashtirilgan” va “1NF da joylashgan” so‘zlari bitta ma’noni anglatadi. Lekin amaliyotda “normallashtirilgan” atamasi ko‘proq tor ma’noda — “to‘liq
normallashtirilgan», ya’ni loyihada normallashtirishning hech
qaysi tamoyili buzilmayapti degan ma’noda ishlatiladi.
Keyingi pog‘onadagi normallashtirishlarni ko‘rib chiqamiz — ikkinchi normal forma (2NF), uchinchi normal forma (3NF) va hokazo. Umuman olganda, jadval 1NF da bo‘lsa va undan tashqari yana bir qo‘shimcha shartni qoniqtirsa, uning ma’nosi keyinroq ko‘rib o‘tiladi. Jadval 3NF da deyiladi,
qachonki u 2NF da bo‘lsa va yana bir qo‘shimcha shartni
qoniqtirsa va hokazo. Har bir normal forma qandaydir ma’noda oldingisiga qaraganda ancha chegaralangan, lekin ma’qulroqdir. Bu shunga
bog‘liqki, “N-normal forma” ega bo‘lgan ba’zi yoqimsiz tomonlariga «(N+1)-normal forma” ega emas. N-chi normal formaga qarab (N+1)-normal formaga qo‘yilgan qo‘shimcha shartning umumiy ma’nosi ana shunday yoqimsiz tomonlarni yo‘qotishdan iborat.
176. Normal formalar 1NF, 2NF, 3NF va Kodd