1-dars. Sintaksis haqida umumiy tushuncha

Undalma

@uzbek_tilim

189-topshiriq

@uzbek_tilim

1. Berilgan gaplardagi ajratilgan so‘zlarning o‘rnini aniqlang va tasniflang:

a) shaxsga qaratilgan so‘zlar;

b) hayvonlarga qaratilgan so‘zlar;

d) jonsiz predmetlarga qaratilgan so‘zlar.

2. Bu so‘zlarning egadan farqini tushuntiring.

190-topshiriq

@uzbek_tilim
Berilgan gaplarga tinish belgilarini qo‘ying. Qaysi gap bo‘lagi tushirib qoldirilayotganini aniqlang va uning sababini bayon qiling. Kesimning shaxs-sonini aniqlang.

Gap bo‘laklari bilan aloqaga kirishmaydigan bo‘laklar

Undalma
Kirish so‘z
Kirish so‘z birikmasi
Kiritma gap
@uzbek_tilim

Undalma va kiritmalar gapda ega, kesim, to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol vazifasida kela olmaydi. Shuning uchun ularga nisbatan gap bo‘laklari bilan aloqaga kirishmaydi, degan ibora qo‘llaniladi.

• Undalma va kiritmalar gapda ega, kesim, to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol vazifasida kela olmaydi. Shuning uchun ularga nisbatan gap bo‘laklari bilan aloqaga kirishmaydi, degan ibora qo‘llaniladi.

@uzbek_tilim

§ Undalma

• So‘zlovchining nutqi, fikri qaratilgan shaxs, narsa yoki obyektni bildiradigan so‘z undalma deyiladi. Kimga yoki nimaga e’tiborimizni qaratib gapirsak, o‘sha shaxs yoki narsa undalmadir: Nilufar, gullarga suv quy.

@uzbek_tilim
@uzbek_tilim
Undalma
Undalmalar boshqa gap bo‘laklaridan vergul bilan ajratiladi. Gap boshida kelib, kuchli undash ohangi bilan aytilsa, undalmadan so‘ng undov belgisi qo‘yilishi mumkin: Odamlar! Eshitmadim demanglar. Undalmalar gap o‘rtasida har ikki tomondan, gap oxirida kelsa, o‘zidan oldin vergul qo‘yiladi: Menga qara, Sodiqjon, bugun ertaroq ketaylik. Sen baribir muqaddassan, ayol.
@uzbek_tilim
Undalma
Undalmalar bitta yoki bir necha so‘zdan iborat bo‘ladi. Ular, odatda, II shaxsga qaratilgan bo‘ladi. Undalmali gaplarning kesimi, ko‘pincha, I va II shaxs-son shakllarida bo‘ladi. Undalmalar alohida ohang bilan ajratib aytiladi: Qizim, yalpiz terib kelsang-chi. Qadrli bolalar, kelajak siznikidir.
@uzbek_tilim
Undalma
Badiiy nutqda shaxs bildirmaydigan jonli va jonsiz narsalar ham undalma vazifasida kelishi mumkin: Hoy quyoncha, qayerga ketyapsan? Quyosh, nuring sochaver mo‘l-ko‘l.
@uzbek_tilim
Undalma
Undalmalar gapning boshqa bo‘laklari bilan grammatik aloqaga kirishmaganligi sababli uning o‘rni erkin bo‘ladi. Lekin undalma gapning qayerida kelishiga ko‘ra, alohida-alohida vazifa bajaradi.
Masalan, gap boshida kelsa, tinglovchining diqqatini nutq jarayoniga jalb qilishni maqsad qiladi: O‘quvchilar! Bilim manbayi bo‘lgan kitobni seving! Undalma gap o‘rtasi va oxirida kelsa, tinglovchiga murojaat etish orqali unga subyektiv munosabat ifodalashni maqsad qiladi: Nechun kerak, rubob, senga shuncha g‘am?! (A. Oripov)
@uzbek_tilim
Undalma
Undalmalar nutq jarayoniga undalgan, diqqati jalb qilingan shaxs-predmetlar bo‘lgani uchun bosh kelishikda turadi. Bu jihatdan u egaga o‘xshaydi, lekin undash ohangi bilan talaffuz qilinishi va kesim bilan moslashmasligi bilan egadan farq qiladi. Ega grammatik jihatdan gapda kesim bilan bog‘lanadi. Undalma esa grammatik jihatdan hech bir bo‘lakka bog‘lanmaydi.