1-dars. Mavzu: O'zbekistonda davlat tili va boshqa tillarning rivoji

Kelgusi rejalar:

O'qituvchi: Pedagogik texnologiyalarni o'zlashtirish va darsda tatbiq etish, takomillashtirish, o'z ustida ishlash. Pedagogik mahoratni oshirish. O'quvchi: Mustaqil ishlashni o'rganadi. O'z fikrini ravon bayon qila oladi. O'rganilgan mavzu asosida qo'shimcha materiallar izlaydi, ularni o'rganadi. Do'stona muhitda, hamkorlikda ishlash ko'nikmasi shakllanadi.

Darsning borishi:

Dars amaliy mashqlardan nazariy xulosalarga borish tamoyili asosida boshlanadi. O'quvchilarga darslikdagi 1-topshiriqqa ko'ra Halimjon, qalamim, daftarlar, rasmga, kitobcha so'zlarini ma'noli qismlarga ajratish, qo'shimchalarning asos ma'nosiga qanday ta'sir qilayotganini izohlash topshiriladi va namuna ko'rsatiladi. Namuna: Halimjon so'zida Halim-asos, jon-erkalash qo'shimchasi. Mazkur qo'shimcha so'zning lug'aviy (atash) ma'nosini o'zgartirmagan, faqat uning shaklini o'zgartirib, unda erkalash shaklini ifodalashga xizmat qilgan.

Rasmga so'zida rasm -asos, -ga — jo'nalish kelishigi qo'shimchasi. Bu qo'shimcha so'zning lug'aviy ma'nosiga ta'sir qilmagan, uni boshqa so'zlar bilan bog'lash uchun xizmat qiladi. Masalan, rasmga tushmoq, rasmga qaramoq kabi.

O'quvchilar xuddi shu tarzda berilgan so'zlarni tahlil qilishgach, o'qituvchi ularga "So'z shakli yasovchi qo'shimchalarga qanday ta'rif bersak boiadi?" — deya murojaat qiladi. O'quvchilar ta'rif yaratishga harakat qiladilar. O'qituvchi ularning fikrini toidirib quyidagilarni bayon etadi:

Asosga qo'shilib, uning ma'nosiga qo'shimcha ma'no yuklash yoki o'zi qo'shilayotgan so'zni boshqa so'zga bogiash vazifasini bajaruvchi qo'shimchalar shakl yasovchi qo'shimchalar deyiladi.

Shu o'rinda o'qituvchi shakl yasovchi qo'shimchalarning vazifasiga ko'ra tasniflaydi, har bir turini dalillar asosida izohlaydi. Bunda quyidagi ko'rgazmadan foydalanish maqsadga muvofiq.

Shakl yasovchi qo'shimchalar
Turi	Vazifasi	Qo'shimchalar
Lug'aviy shakl yasovchi qo'shimchalar	Asosga qo'shilib, uning ma'nosiga qo'shimcha ma'no yuklaydi	-lar, -cha, -xon, -oy, -jon
Sintaktik shakl yasovchi qo'shimchalar	bir so'zni boshqasiga bog'laydi	-ga, -ni, -ning, -da, -dan, -im,

Mavzu yuzasidan o'rganilganlar mashqlar asosida mustahkamlanadi. 76-mashqdagi gaplarda qo'llangan lug'aviy shakl yasovchi qo'shimchalar tavsiflanadi.

Namuna: Jannat onalar oyog'i ostidadir. (Hadisdan)

Hadisda onalar so'zida –lar lug'aviy shakl yasovchi qo'shimchasi qo'llangan, bu qo'shimcha ona so'zining ko'plik shaklini yasashga xizmat qilgan.

77-mashqda tagiga chizilgan so'zlar asos va qo'shimchalarga ajratiladi.

Namuna: Tepaliklarda qor ostidan zanglagan tunuka va temir, qora va sariq g'isht, beton parchalari chiqib turar ec/i. (A.Quhhor)

Shartli belgilar: asos: A

so'z yasovchi: ^

lug'aviy shakl yasovchi:___

sintaktik shakl yasovchi: ~

Mashqlar o'quvchilarning bilim darajasiga ko'ra tabaqalashtiriladi, ya'ni "yengilroq" mashqlar o'rtacha o'zlaslilinivclii o'quvchilarga, "murakkabroq" mashqlar yaxshi o'zlashtiruvchi va [qtidorli o'quvchilarga topshiriladi.

Masalan, 78- 79-mashqlar yaxshi o'zlashtirgan va iqtidorli o'quvchilarga topshirilishi maqsadga muvofiqdir,

78-mashq topshirig'iga ko'ra o'quvchilar berilgan gaplardagi nuqtalar o'rniga qo'shimchalardan mosini qo'yib ko'chiiaclilai. Shu tarzda shakl yasovchi qo'shimchalarni to'g'ri qo'llashni o'rganaclilar.

Namuna: Yigitlar tinmay sayrayotgan bulbulga quloq wlayotgandek, jim qolishdi. (P.Qodirov)

Dars so'ngida 80-mashq topshirig'iga ko'ra -(i)mlir, tadan, -guncha, -lar qo'shimchalari ishtirokida so'z shakllari yasash va gap tuzish uyga vazifa qilib beriladi.

“Tasdiqlayman” O’TIBDO’: __________________