1-dars Kimyoning asosiy tushunchalari

OLIY O'QUV YURTIGA KIRUVCHILAR UCHUN MAXSUS
KIMYO
FANIDAN QO'LLANMA
I-KITOB

Jizzax 2020

1-dars Kimyoning asosiy tushunchalari
Kimyo fani-moddalarning tuzilishi,tarkibi va xossalarini ,ularni bir turdan boshqa turga aylanish
sababi va qonuniyatlarini o`rganadigan tabiiy fandir.
Fan predmeti – modda.
Borliq→Jism→modda→molekula→atom
Demokrit-atom(yunoncha-“bo`linmas”)so`zini fanga kiritgan.
1813-yilda Berselius kimyoviy element belgisini fanga kiritdi.Unga ko`ra elementning lotincha
nomi bosh harfi yoki undan keyingi harf bilan qo`shib belgilanadi.
Oxygenium-O Ftor-F Ferrum-Fe
Atom – musbat zaryadlangan yadro va uning atrofida harakatlanuvchi elektronlardan tashkil
topgan elektroneytral zarracha.
Proton 𝑝
Atom neytron 𝑛 elementar zarracha
Elektron 𝑒
Yadro tarkibida proton va neytron bo`ladi. Ular nuklonlar deb yuritiladi.Elektron nuklon emas.
Proton musbat zaryadlangan nuklon, neytron esa zaryadsiz nuklon.
Atom massani proton va neytron tashkil qiladi: Ar=p+n
tartib raqami=yadro zaryadi=protonlar soni=elektronlar soni
Demak, atom massa, proton va elektronni davriy sistemadan topsak bo`lar ekan.
Neytronlarni topish uchun atom massasidan protonlar sonini ayiramiz: n=Ar-p
Masala: Fosfor, Alyuminiy, Oltingugurtning tarkibidagi p,e,n lar yig`indisi ortib borish tartibida
joylashtiring.
Fosfor: p=15 e=15 n=31-15=16 p+e+n=15+15+16=46
Alyuminiy: p=13 e=13 n=27-13=14 p+e+n=13+13+14=40
Oltingugurt: p=16 e=16 n=32-16=16 p+e+n=16+16+16=48
Al(40)
Atom va ion farqi:
Ion – zaryadli zarracha Ionda proton va elektron soni teng bo`lmaydi.
Izotop-yadro zaryadi bir xil massasi har xil bo`lgan atomlar