1-dars. Abdulla Qahhor “O‘tmishdan ertaklar” qissasi va “Sarob” romani Reja

Taqdir qo'lida yoydek,
Egilib borar qaddim.

She'rlarning kompozitsion qurilishida ham shoir ijodiga xos shakl umumiyligini kuzatish mumkin. Ko'pchilik kichik she'rlar hikmatli so'zlar bilan boshlanadi: "Toki tirik ekan dunyoda odam, unga hamroh erur goh shodlik, goh g'am" ("Bayram"). Bunday she'rlarni xotimalashda ham o'ziga xoslik bo'rtib turadi "Bejiz aytmaganlar, asl hukmdor, Xudoning yerdagi soyasi bo'lur" ("Sharq hikmatlari""). "Janglarda qay o'zbek bergan bo'lsa jon, uning qatorida men ham o'lganman" ("Mujohid").

Bunday qaraganda shoir satrlarga tizgan so'zlar har kun ishlatib yuriladigan jaydari so'zlardan iboratdek tuyuladi. Bu aslida ham shundaydir. Biroq shoir har bir so'zga, tovushga obraz yaratish uchun rang tanlagan musavvir ko'zi bilan qaraydi, ichki musiqiylikka, intonatsiyaga katta e'tibor beradi.

Basharti shoir she'riyatini mavjlanib oqayotgan ulkan daryoga, uning asosiy yo'nalishlarini bu so'z ummoniga quyilayotgan irmoqlarga qiyoslaydigan bo'lsak, bu irmoqlardan birining nomi O'zbekiston, Vatan, milliy uyg'onishga da'vat, istiqlol o'ylari, ikkinchisining nomi hayot, inson haqidagi obrazli falsafiy mulohazalar va nihoyat uchinchisining nomi sevgi haqidagi otashin so'zdir. Shunisi e'tiborliki, bu uch yo'nalish shoirning ilk ijodidayoq baravar namoyon bo'la boshladi. Shu o'rinda 1962 yilda bitilgan "Kuz xayollari", 1963 yilda yozilgan "Sen bahorni sog'inmadingmi", 1964 yilda e'lon qilingan "Men nechun sevaman O'zbekistonni?" she'rlarini eslash mumkin.

Shoirning butun she'riyati singari muhabbat lirikasi ham o'ziga xosligi, teranligi, tuyg'ularning tabiiyligi, hayotiyligi, real voqelikka monandligi bilan ajralib turadi. Sevgi haqidagi hazin, mungli ohanglar har qanday oh-vohlar, o'ldim-kuydimlardan tamomila yiroq. Javobsiz muhabbat iztirobi, alami, chuqur insoniy kechinmalar, chinakam sevgi orzumandi bo'lgan katta qalb egasining dardu dunyosi, hasratlari, yonish-o'rtanishlari, iztiroblari shoir muhabbat lirikasining mazmunini tashkil etadi.

Ilk ijod namunalaridan bo'lmish "Sen bahorni sog'inmadingmi" she'rida hali muhabbat g'avg'olariga, qizlarning "qo'lidagi qonli xanjarlarga", "o'zini ming bitta bozordan olib, ming bitta bozorga solgan, tirnoqlar bezagi sahardan shomgacha" ermagi bo'lgan tannozlarning makru hiylalariga ro'baro' bo'lmagan, sevgida xiyonat qilishning azobini tortmagan, ishq kasridan "holi zabun", "tolei tola-tola" bo'lmagan, pok sevgi sog'inchi, intizorligi bilan to'liq toza qalbning bahor nasimidek hayotbaxsh, tog' buloqlaridek musaffo tuyg'ulari insho etiladi.

"Eslash", "Derazangni qoplar oqshom zulmati...", "Chuvaladi o'ylarim sensiz", "Xayr endi...", "Yo'lim boshlar...", "Yondimu va lekin hijron tunida...", "Yomg'irli kun edi...", "Ko'ygil, u kunlarni eslatma menga", "Sevgi o'limi" kabi o'nlab she'rlarni ko'ngilxushlikdan butunlay begona chinakam ishqning dardchil talqini, oshiq qalb o'rtanishlarining ko'tarinki, yuksak pardalarda ifodalangan ohi, nidosi deyish mumkin.

"Yo'lim boshlar, ketarman bir kun..." deb boshlanadigan she'rda muhabbat iztirobi, qiynoqli sevgi "yorilmagan yaraday sevgi" degan o'xshatish vositasida ta'riflanadi. Kechagina bir tan, bir vujud bo'lgan ikki insonning hayot yo'llari qarama-qarshi qutblar tomon ajralib ketmoqda. Ular endi bexosdan uchrashib qolsalar ham o'zlarini mutlaqo begona odamlardek tutishga mahkum. Yorilmagan yara qanchalik azob bergani singari, bir qarorga kelinmagan sevgi ham shuncha azobli, qiynoqli. Biroq bir tomon bir qarorga kelganda ham ikkinchi qalbda qolgan jarohat izi, iztirobi yorilmagan yaradan ham battar og'riqli. O'tmishga aylanayotgan mas'ud damlarni unutish esa mushkul. She'rda ana shu insoniy dard, fojeiy lirik xususiyat tabiiy yoritiladi:

Ko'chalarda yor emas endi
To'qnashamiz begona bo'lib.
Nahot bizdan qolmas hatto mung
Nahot bo'lmas biror xotirot?
Ishonmayman, muhabbatdan so'ng
Begonalik boshlansa nahot?!

Shoirning muhabbat mavzusidagi bir qancha she'rlarida azaliy tuyg'uning mana shunday ziddiyatli, murakkab jihatlari poetiklashtiriladi.

"Otello", "Go'zallik", "Men seni kuylamoq istayman" kabi bir qancha she'rlarda shoirning muhabbat haqidagi ideallari mujassam topgan. Lirik qahramon butun qalb bag'ishlangan, bor vujud fido qilingan muhabbatnigina tan oladi. Shu bilan birga "chiroy olamining tengsiz sayqali" bo'lgan go'zallik, malak siymolar daf'atan yurakdan g'am-alamni ketkazib, samoviy hislarga cho'mdirsa ham estetik kategoriya sifatida go'zallikning ichki mohiyati, pari ruxsorning ma'naviy olami birlamchi o'rinda turadi.

Shoir nazdidagi sevgi talqini, vafo va sadoqat tushunchalari ma'naviy qadriyatlarimiz, milliy urf-odatlarimiz chashmasidan suv ichadi. "Ayol" she'ridagi "o'n to'qqiz yoshida beva qolgan kelinchak"ning jangchi yoriga sadoqati kimlargadir erish tuyulishi, g'arbcha yashash tarziga unchalik ham mos kelavermasligi mumkin. Biroq sharqona mezonlardan kelib chiqib vafo, sadoqat timsoli, yorning xotirasi oldida o'z huzur-halovatidan kechishning yuksak namunasi sifatida talqin qilinadi. Xuddi shunday talqin "Jo'nar bo'ldim men bundan diltang" deb boshlanadigan she'rning ham ruhiga singdirib yuborilgan. Ma'shuqa hayotda o'zi tanlagan yigitni yurakdan sevadi. Uning uchun har narsaga tayyor. Hatto osmondagi yulduzga aylansa ham yorining yoniga tushishning ilojini topishga o'zida kuch topa olishiga ishonadi. Biroq birgina monelik ("Otam oq yo'l bersaydi bizga") uning o'z orzusiga yetishishi yo'lida o'tib bo'lmas to'siqqa aylangan. Xalqimizda "ota rozi - xudo rozi" degan naql bor. Sharqona odob-axloq qanchalik og'ir bo'lmasin ota rizoligini olmasdan qaltis qadam tashlashdan, o'zini yulduzdek yorning bag'riga otishdan tiyadi.

Shoirning "Muhabbat" she'ri bunday boshlanadi:

Hayot mendan ayamadi ne'matlarini,
Ne istasam berdi doim, hech bir tonmayman.
Faqatgina bir g'am o'rtar yuraklarimni,
Men muhabbat taqdirimdan maqtanolmayman.

Lirik qahramon o'zining inkor etilgan, javobsiz qolgan sevgisi tarixini hech nimani yashirmasdan to'kib soladi. U yonib, otashin ehtiros bilan sevganu, biroq ko'ngil shishasi "yo'q", degan birgina so'zdan chil-chil singan. Mana shundan uning dunyosi qorong'u. Vujudini g'am, anduh o'rab olgan, kayfiyati tushkun. Biroq:

O'tar ekan hamma narsa, yo'q ekan turg'un,
Hatto sevgi nelargadir bo'larkan taslim.
Bugun hayot nimaligi, sevgi yo'rig'i -
Bari ma'lum, hammasiga yetadi aqlim.

She'rda Odam Ato va Momo Havodan meros mo''jizaviy tuyg'uning odam ba'zan hatto o'z-o'ziga ochiq iqror bo'lishga botinavermaydigan pinhoniy jihatlari qalamga olinadi.

Abdulla Oripovning muhabbat lirikasida sevgining fojeiy holatlari yorqin ochib berilgan. Buning misoli o'sha "Muhabbat" yoki bo'lmasam "Birinchi muhabbatim" she'rlari. Shoir bu fojeiy sevgi talqini orqali muhabbatning eng ehtirosli, teran va xarakterli qirralarini ochib berishga muvaffaq bo'lgan. Bir jihatdan olganda, sevgi yo'lidagi to'siqlar qanchalar qattiq, og'ir bo'lsa, uning ichki quvvati shunchalar ko'p namoyon bo'la boradi. Oson erishilgan va baxtli-saodatli sevgi o'z keskinligiga ko'ra fojiali sevgi bilan tenglasha olmaydi. "Muhabbat" she'rida muhabbatning ana shu qirrasi mohirona ochib berilgan. Lirik qahramon butun dardu hasratlarini ochiq-oshkora izhor qiladi, sevgisining samimiyligiga, tuyg'ularining tabiiyligiga inontiradi.

She'rda shoirning zamonaviy voqelik materiali asosida sevgi mavzusiga o'ziga xos yondashishi, o'z tafakkuri yog'dusi bilan qarashi mujassam topgan. Lirik qahramon muhabbatni hayotning buyuk ne'mati, tabiat in'omi deb biladi, "goho pinhon, goho asov daryoday toshib", chin yurakdan, samimiy sevganligini oshkora izhor qiladi. She'rda dunyoday qadimiy bu tuyg'uga bandi bo'lgan qalbning o'rtanishlari, ziddiyatli o'y-fikrlari, ichki qarama-qarshiliklari ehtirosli ifodalangan. Ohista, bir maromda boshlangan ohang misrama-misra taranglashib, keskinlashib boradi. Bora-bora yurak hayqirig'iga, o'tli nidoga aylanadi. Lirik qahramon goho "sevgi yo'rig'i"ni anglab yetgandek bo'ladi. Ya'ni muhabbat - bu har bir yoshning qalbiga mehmon bo'ladigan o'tkinchi bir havas, lov etib yonadi-yu, tashvishli hayotning boshqa sinovlari oldida taslim bo'ladi, degan o'ylarga botib, o'zini yupantirmoqchi bo'ladi.

She'rda "baxtli muhabbat"ga muyassar bo'lmagan qalbning dardu hasratlari, umid-ishonchi, iltijosi, hech qanday kuch, pandu nasihat, zo'rlash bilan voz kechtirib bo'lmaydigan ilohiy tuyg'uning sehru-jozibasi chuqur, murakkab kechinmalar tarzida beriladi. Birovni majburan jinoyatga undash, biror o'ziga yoqmagan yumushni bajarishga ko'ndirish mumkin, biroq hech qachon zo'rlab sevdirish mumkin emas, majburan ayriliqqa giriftor qilingan sevgi ham baribir bir umr qalbda qoladi. Uni hech qanday kuch yurak javharidan ayira olmaydi. Mana shu holat she'rda o'zining jozibali ifodasini topgan.

Abdulla Oripovning muhabbat lirikasiga sevgi dramasini, qalb kechinmasining o'zini bera bilish, sevguvchi yurak hujayralarining tebranishlarini, titrog'ini ifodalay bilish xosdir. Bu jihatdan "Birinchi muhabbatim" she'rini yurakda armon bo'lib qolgan muhabbat haqidagi mungli, hazin kuyga qiyoslash mumkin. Har bir misra, har bir satr, har bir o'xshatish armonli muhabbatning lirik qahramon qalbida, o'yuu fikrida qoldirgan asoratini chuqurroq ochib berishga qaratilgan. Lirik qahramonning nazarida cheksiz falakda kezib yurgan oy ham porlamaydi, bo'zarib botadi, Zuhra yulduzi ham miltirab zo'rg'a nur taratadi. Uning ma'yus, g'amgin ruhi butun borliqni shu tarzda idrok qiladi. "Muhabbat" she'ridagi singari bu she'rda ham lirik qahramon o'z o'tmish hayotini bo'yab-bejab, "sayqallashtirib" o'tirmaydi, borini to'kib soladi. Charxi kajraftorning gardi bilan yurakka, imonga zid yo'l tutganligini yashirib o'tirmaydi:

O'tdi yoshlik zavq bilan, gohi to'polon bilan,
Gohida yaxshi bilan, gohida yomon bilan.
Ayri ham tushdim ba'zan qalb bilan, imon bilan,
Lekin seni yo'qotdim, birinchi muhabbatim,
Mangu g'aflatda qotdim, birinchi muhabbatim.

She'rda muhabbat tuyg'usi minglab ko'z ilg'amas iplar bilan muhit, jamiyat bilan chambarchas chatishib ketganligi, tiriklik, borliq dunyo gohida anglash g'oyatda mushkul sir-sinoatlarga to'laligi, quvonch va g'am inson hayotida hamisha egizak yurishi teran ma'noli falsafiy quyma satrlarda san'atkorona muhrlanadi.

Shoirning dostonlari ham adabiyotimizda voqea bo'lgan asarlar sirasiga kiradi. Bu jihatdan ayniqsa "Jannatga yo'l" dramatik dostoni hamda "Hakim va ajal" dostonlari xarakterlidir. "Jannatga yo'l" (1978 y.) turg'unlik davri eng avj olgan pallalarda juda katta qiyinchiliklar bilan dunyo yuzini ko'rdi. Asar bosilib chiqqandan keyin ham unga otilgan malomat toshlari to'xtamadi. Shoir "sovet voqeligini" buzib tasvirlashda ayblandi. Markazqo'mning, shaxsan uning birinchi kotibining topshirig'iga muvofiq tuzilgan nufuzli komissiyaning ijobiy xulosasigina asarga qarshi qaratilgan hujumlar payini bir darajada qirqandek bo'ldi. Aslida, bugungi kun nuqtai nazaridan qaraydigan bo'lsak, diniy mifologik, xayoliy-fantastik shakllardan foydalanib bitilgan ushbu dostonda chindan ham "sovet voqeligi buzib ko'rsatilganligi" ayon bo'ladi. Bu "buzib ko'rsatish" eng adolatli, eng batartib tuzum deb ayyuhannos solingan jamiyatning butun norasoliklari, insoniyatning eng ilg'or, eng taraqqiy topgan qismi deb jar solingan sovet xalqi yashagan muhitning illatlari ro'yi-rost ochib tashlanishida namoyon bo'ladi. Voqealar toshqin payti daryoga cho'kkan qizaloqni qutqarmoqchi bo'lib o'zi halok bo'lgan Yigit narigi dunyoda Tarozibonga ro'para bo'lishidan boshlanadi. Hisob-kitobdan keyin Yigitning jannatga kirishi uchun ikki paysa savob yetishmasligi ayon bo'ladi. Tarozibon buning sababini Yigitga quyidagicha izohlaydi:

Sen shoirsan, senga Olloh yorug' nur berdi,
Otash berdi, zabon berdi, ham ulug' yurak.
Timsolingda bechoralar o'z dardin ko'rdi,
Baxtin ko'rdi, shodliklarni ko'rganlar beshak...
Ilohiy dil bergan edi senga xudoyim,
Quloq sol deb sho'rliklarning ohi-vohiga.
Sen-chi, samo shu'lasini kuylading doim,
She'rlar bitding yulduzlarga, gulga, ohuga.

Yigitning arosatga noil bo'lishiga uning "bu dunyoda" shoir bo'lganligi, faqat gullar va bulbullarni kuylab, yovuzlikni ko'rganda o'zini chetga tortganligi, ularga qarshi kurashmaganligi sabab bo'lgan ekan. Tarozibonning "siylovi" bilan Yigit arosat yalangliklari, jannat va do'zax ostonalarida Onasi, Otasi, Do'sti va boshqalar bilan uchrashadi, Ig'vogar va Hasadgo'yga duch keladi, keksa va yoshning janjali ustidan chiqadi va "nomukammal zaminda"gi o'z gunohlarini - o'g'ri, qazzob, poraxo'r, ig'vogar, hasadgo'y, nokas, tilyog'lama, shayton yo'ldan urgan, ruhi majruh kimsalarga qarshi kurashmay, bunday illatlarning urchishiga, odamzodning yo'ldan ozishiga ulush qo'shganligini to'laroq anglay boshlaydi. Ezgulikning yo'li to'sib qo'yilganligidan: