1. Chiziqli tenglamalar tizimini yechish Chiziqli dasturlash masalasini yechishning grafik usuli Simpleks jadval usuli

Amaliy mashq‘ulot uchun misollar
1.Quyidagi chiziqli dasturlash masalasini grafik usulda yeching.

1. x₁+2x₂£4 2. 3x₁+x₂³6

2x₁+x₂£4 x₁³0; x₂³0
x₁³0; x₂³0 Z= -x₁-x₂ =>mаx
Z= -x₁+x₂ =>mаx

3. 4x₁+3x₂£12 4. 3x₁+x₂³6

3x₁+4x₂£12 x₁³0; x₂³0
x₁³0; x₂³0 Z= -x₁-x₂ =>min
Z= 2x₁-5x₂ =>max

5. x₁+2x₂£6 6. 3x₁-x₂³9

2x₁+x₂£6 x₁³0; x₂³0
x₁³0; x₂³0 Z= x₁+x₂ =>min
Z= -x₁+x₂ =>max

7. x₁+3x₂£6 8. 3x₁-x₂³9

3x₁+x₂£6 x₁³0; x₂³0
x₁³0; x₂³0 Z= x₁+x₂ =>max
Z= x₁-x₂ =>max

9. x₁+2x₂£6 10. x₁+3x₂³6

2x₁+x₂£6 x₁³0; x₂³0
x₁³0; x₂³0 Z= -x₁-x₂ =>min
Z= -x₁+x₂ =>max

11. x₁+3x₂£6 12. 3x₁-x₂³6

3x₁+x₂£6 x₁³0; x₂³0
x₁³0; x₂³0 Z= -x₁-x₂ =>max
Z= x₁-x₂ =>max
13. x₁+2x₂£5 14. -3x₁-x₂³6
2x₁+x₂£5 x₁³1; x₂³1
x₁³0; x₂³0 Z= x₁+x₂ =>min
Z= x₁-x₂ =>max

15. x₁+2x₂£2 16. -2x₁-x₂³4

2x₁+x₂£2 x₁³1; x₂³1
x₁³0; x₂³0 Z= x₁+x₂ =>min
Z= x₁-x₂ =>max

17. x₁+x₂£1 18. -3x₁-x₂³6

x₁-x₂£1 x₁³1; x₂³1
x₁³0; x₂³0 Z= x₁+x₂ =>min
Z= x₁-2x₂ =>max

19. x₁+2x₂£2 20. -2x₁-x₂³4

2x₁+x₂£2 x₁³1; x₂³1
x₁³0; x₂³0 Z= x₁+x₂ =>min
Z= x₁-x₂ =>max
3.Simpleks jadval usuli
Simpleks usuli chiziqli dasturlash masalasini yechishning asosiy usullaridan biri bo‘lib, ketma-ket yaqinlashish usuli yordamida x₁,x₂, . . .x_n o‘zgaruvchilarning shunday optimal qiymatini topadiki, bu qiymatlar maqsad funksiyasiga maksimal (yoki minimal) qiymat beradi.
Quyidagi chiziqli dasturlash masalasi berilgan bo‘lsin:

Masalani yechish uchun simpleks jadval quramiz va simpleks usuli g‘oyasini berish uchun berilgan masalani quyidagicha kanonik formada yozamiz.

Bu yerda x_n+i - ozod o‘zgaruvchilar deyiladi. Ularni qulaylik, hamda boshqa o‘zgaruvchilardan farqlash uchun mos ravishda y₁,y₂, . . .y_m deb belgilaymiz va yana quyidagi belgilashlarni kiritamiz b_i0=b_i; b_i,j=a_i,j; b_0j=c_j. Bu belgilashlar asosida quyidagi simpleks jadval deb ataluvchi jadvalni tuzamiz.

BO‘	1	-x1	-x2	. . .	-xs	. . .	-xn
y1	b10	b11	b12	. . .	b1s	. . .	b1n
y2	b20	b21	b22	. . .	b2s	. . .	b2n
. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .
ys	br0	br1	br2	. . .	brs	. . .	brn
. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .
ym	bm0	bm1	bm2	. . .	bms	. . .	bmn
Z	b00	b01	b02	. . .	b0s	. . .	b0n

Chiziqli dasturlash masalasini simpleks usul yordamida yechish ikki bosqichdan iborat:

1.Boshlang‘ich tayanch planni topish.
2.Tayanch planlar ichidan masalaning optimal planini topish.
Masalaning tayanch planini tuzish.
Boshlang‘ich tayanch planni topish quyidagi algoritm bo‘yicha bajariladi:
1.Simpleks jadvaldan hal qiluvchi elementni topish:
1.1.Hal qiluvchi elementni topish oldin hal qiluvchi ustunni topishdan boshlanadi. Buning uchun ozod hadlar ustuniga qaraladi. Agar ozod xadlar ustunidagi elementlar hammasi musbat bo‘lsa, bu boshlang‘ich plan tayanch plan bo‘ladi va ikkinchi etapga o‘tiladi. Agar manfiy element mavjud bo‘lsa, ulardan modul bo‘yicha eng kattasi tanlanadi (agar bitta bo‘lsa shu element o‘zi olinadi). Misol uchun aytaylik bu element b_r0 bo‘lsin. Shu b_r0 element turgan r satr qaraladi. Agar satr elementlaridan hammasi musbat bo‘lsa, masalaning yechimi mavjud bo‘lmaydi (bu holda hisoblashlar shu joyda to‘xtatiladi). Agar satrda manfiy element mavjud bo‘lsa, ulardan modul bo‘yicha eng kattasi tanlanadi (agar bitta bo‘lsa o‘zi olinadi). Shu element turgan ustun hal qiluvchi ustun deyiladi. Misol uchun bu s-chi ustun bo‘lsin.
1.2.Hal qiluvchi satr topiladi. Ozod xadlarni hal qiluvchi ustun elementlariga bo‘lib chiqiladi va ulardan musbatlarining eng kichigi tanlanadi, ya'ni
.
Aytaylik, bu nisbatlar ichida musbatlarning eng kichigi b_r0/b_rs bo‘lsin. U holda shu b_rs element turgan satr hal qiluvchi satr deyiladi, b_rs elementning o‘zi esa hal qiluvchi element bo‘ladi.
2.Hal qiluvchi ustun va satr o‘zgaruvchilari o‘rinlari almashtiriladi, (ya'ni x_s va y_s yangi jadvalda o‘rinlari almashadi).
3.Jadvalda simpleks almashtirish bajariladi.
3.1.Hal qiluvchi ustun elementlari hal qiluvchi elementga bo‘lib chiqilib yangi jadvalga yoziladi, ya'ni .
3.2.Hal qiluvchi satr elementlari hal qiluvchi elementga bo‘lib chiqilib yangi jadvalga yoziladi, ya'ni .
3.3.Hal qiluvchi element 1 ga tenglashtirilib o‘ziga bo‘linadi, ya'ni .
3.4.Yangi simpleks jadvalning qolgan elementlari quyidagi formula orqali topiladi.
ёки
Yangi jadvalda b´_ij -elementni hisoblashda eski jadvaldan b_ij, b_is ,b_rj, b_rs elementlarini topish quyidagicha bo‘ladi:
b_ij - b´_ij elementning eski jadvaldagi unga mos element;
b_is -b_ij element turgan satr bilan b_r hal qiluvchi element ustuni kesishmasidagi element;
b_rj -b_ij element turgan ustun bilan b_rs hal qiluvchi element satri kesishmasidagi element;
b_rs - hal qiluvchi element.

BO‘	1	-x1	-x2	. . .	-yr	. . .	-xn
y1	b’10	b’11	b’12	. . .	b’1s	. . .	b’1n
y2	b’20	b’21	b’22	. . .	b’2s	. . .	b’2n
. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .
xs	b’r0	b’r1	b’r2	. . .	b’rs	. . .	b’rn
. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .	. . .
ym	b'm0	b’m1	b’m2	. . .	b’ms	. . .	b’mn
Z	b’00	b’01	b’02	. . .	b’0s	. . .	b’0n

4.Yangi topilgan simpleks jadvalda tayanch plan mavjud bo‘lsa ikkinchi bosqichga, ya'ni optimal planni topishga o‘tiladi, aks holda yuqoridagi jarayon yangi jadval uchun toki tayanch plan topilguncha qayta takrorlanadi.

Masalaning optimal planini topish.
Agar 1 bosqichdan olingan tayanch planning simpleks jadvaldagi Z-satr elementlari (ozod hadi b´₀₀ dan tashqari) hammasi musbat bo‘lsa, bu olingan boshlang‘ich tayanch plan yagona va u masalaning optimal plani (echimi) bo‘ladi. Agar Z satrdagi hamma musbat elementlardan kamida bittasi no‘lga teng bo‘lsa, u holda masalaning cheksiz ko‘p optimal plani mavjud bo‘ladi. Agar Z satrdagi elementlardan hech bo‘lmaganda bittasi manfiy bo‘lsa, optimal plan quyidagi algoritim bo‘yicha topiladi:
1. Hal qiluvchi elementni topish.
1.1.Hal qiluvchi ustun topiladi. Z-qatordagi manfiy elementlarning modul bo‘yicha eng kattasi (bitta bo‘lsa o‘zi) tanlanadi. Shu element turgan ustun hal qiluvchi ustun bo‘ladi.
1.2.Hal qiluvchi satr topiladi. Ozod hadlar elementlari hal qiluvchi ustun elementlariga bo‘lib chiqiladi va ulardan musbatlarining eng kichigi olinadi, ya'ni birinchi bosqichning 1.2 punktidagi kabi. Bu songa mos keluvchi ustundagi element hal qiluvchi element va shu element turgan satr esa hal qiluvchi satr bo‘ladi.
2.Hal qiluvchi satr va ustun o‘zgaruvchilari o‘z joylarini almashtiradi.
3.Jadvalda simpleks almashtirish bajariladi. Simpleks almashtirish 1- bosqichdagi 3.1, 3.2, 3.3, 3.4 punktlar kabi bajariladi.
4.Yangi topilgan jadvalning Z satri qaraladi. Agar Z qatordagi hamma elementlar musbat bo‘lsa, olingan oxirgi plan masalaning optimal plani bo‘ladi. Aks holda yuqoridagi 1,2,3 punktlar yana takrorlanadi, toki optimal plan topilguncha.
Izoh: Chiziqli dasturlash masalasida, agar maqsad funksiyasining minumimi izlansa yuqoridagi 1-chi bosqich to‘lig‘icha o‘rinli bo‘lib, 2-bosqichda esa faqat Z -qator elementlari manfiy holatga keltirilishi kerak, ya'ni teskari holat bo‘ladi.
1-misol
z=5x₁-x₂+3x₃
chiziqli funksiyaga maksimum qiymat beruvchi
x₁+x₂+x₃£2
4x₁+2x₂+x₃£3
x₁-x₂+2x₃£-1
-3x₁+2x₂-2x₃£5
x₁³0, x₂ ³0,x₃³0
chegaraviy tizimning mumkin bo‘lgan yechimlari sohasida noma'lumlar topilsin. Chegaraviy tizimni kanonik ko‘rinishda quyidagicha yozib olamiz:
x₁+x₂+x₃+x₄=2
4x₁+2x₂+x₃+x₅=3
x₁-x₂+2x₃+x₆=-1
-3x₁+2x₂-2x₃+x₇=5
x₁³0, x₂ ³0,x₃³0
Tenglamada bazis o‘zgaruvchilarni simpleks o‘zgaruvchilardan farqlash uchun х₄=у₁ , х₅=у₂ , х₆=у₃ , х₇=у₄ belgilashlarni kiritamiz va Simpleks jadval tuzamiz.

So‘ Bo‘	1	-х1	-х2	- х3
у1	2	1	1	1
у2	3	4	2	1
у3	-1	1	-1	2
у4	5	-3	2	-2
Z	0	-5	1	-3

O‘zgaruvchilarning manfiy bo‘lmaslik sharti berilganligini hisobga olib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tayanch yechimni topishga kirishamiz. Ozod hadlar ichida -1 manfiy ishorali koeffitsient bor. Shu qatordan ishorasi manfiy bo‘lgan modul bo‘yicha eng katta elementni topamiz. U х₂ ustunidagi -1 elementdir. Qoidaga binoan musbat nisbatlar ichidan eng kichigini topamiz:
+min2/1, 3/2, -1/-1, 5/2}=1/1

Demak, unga mos element х₂ ustunidagi -1 element. Bu element hal qiluvchi element bo‘ladi. Endi Simpleks almashtirish qilib, quyidagi jadvalni tuzamiz.

So‘ Bo‘	1	-х1	-y3	- х3
у1	1	2	1	3
у2	1	6	2	5
x2	1	-1	-1	-2
у4	3	-1	2	2
z	-1	-4	1	-1

Bu jadvaldan ko‘rinib turibdiki ozod hadlar musbat, shu sabab tayanch plan mavjud. Endi optimal yechimini topish uchun Z qatoriga qaraymiz. Bu qatorda ikkita manfiy ishorali koeffitsient bor. Ulardan modul bo‘yicha qiymati katta bo‘lgan koeffitsientni tanlab olamiz, u -4 elementidir. Qoidaga binoan hal qiluvchi elementni aniqlab yangi jadval tuzamiz:
+min1/2, 1/6, 1/-1, 3/-1}=1/6
Unga mos element х₁ ustunidagi 6 element. Bu element hal qiluvchi element bo‘ladi. Endi Simpleks almashtirish qilib, quyidagi jadvalni tuzamiz.

So‘ Bo‘	1	-y2	-y3	- х3
У1	2/3	-1/3	1/3	4/3
X1	1/6	1/6	1/3	5/6
X2	7/6	1/6	-2/3	-7/6
У4	19/6	1/6	7/3	17/6
Z	-1/3	2/3	7/3	7/3

Ozod hadlar va Z qatoridagi koeffitsientlar musbat. Demak, optimal yechim topildi, ya'ni у₂=у₃=х₃=0 va х₁=1/6, х₂=7/6 bo‘lganda Z ning maksimal qiymati -1/3 ga teng bo‘ladi, ya'ni z=-1/3.