1. Buxoro xonligida yer egaligi munosabatlari. Yer mulkchilik shakllari

Xiva xoni omboriga tumanlardan keltirilgan g‘alla
Жадвал 1.

№	T u m a n l a r	Topshirilgan g‘alla
1	Nayman tumani	4160 botmon
2	Xonobod	5350 botmon
3	Shoboz Vali	10.625 botmon
4	SHo‘raxon	1088 botmon
5	Gandumak	1500 botmon
6	Qizil taqir	18.310 botmon
7	Qilich Niyozboy	4690 botmon
8	Uyg‘ur	5550 botmon
9	Mang‘it	23.200 botmon
10	Oq qum	972 botmon
11	Qo‘ng‘irot	4000 botmon
12	Qo‘hna Urganch	855 botmon
13	Xassa	18.902 botmon
14	Jami	102557 botmon.

Sayyoh N.N. Muravyov xon va uning ayonlariga qarashli yerlarni shunday tasvirlaydi: “Bu xonlikning ekinzor yerlari ajoyib manzarani tashkil qiladi: hammayoqda qo‘m-ko‘k dalalar, serhosil g‘allalar, ariqlarning bo‘ylarida tokzor va mevazor bog‘lar yashnab turadi, bu yerlarning egalari mulchilikda yashaydi. Xonlikda undiriladigan turli-tuman don-dunning miqdori xalqning (ya’ni yuqori tabaqaning) ehtiyojidan ancha oshiqdir. Ularning qo‘shnisi bo‘lgan ko‘chmanchi qabilalar: Bolqon, Mang‘ishloq xalqlari, qirg‘iz va turkmanlarning bir qismi, ota va taka urug‘lari g‘allani ulardan ulgurji sotib oladilar. Xivaliklar asosan bug‘doy ekadilar, chunki ularning mamlakatida g‘alla hosili juda yaxshi bo‘ladi va ko‘p qismi bozorga chiqarilib sotiladi.”

1857-1858 yillari Sayid Muhammad tomonidan amaldorlarga va qarindoshlariga quyidagi yerlarni in’om etilgan:
Jumaniyoz eshonga 200 tanob, Mehtar Og‘oga 500 tanob, Rahmatullo yasovulboshiga 200 tanob, Inoyat mahramga 100 tanob, Nasrullo mahramga 50 tanob kabi.
Yuqorida qayd etilgan yillarda xon jami 10 ming tanob yerni tortiq qilgan. Jumladan, Mehtar birinchi marta 500 tanob, ikkinchi marta 300 tanob, qushbegi 300 tanob, yasavulboshi 200 tanob hisobidan yer olganlar.
Buxoro amirligida xususiy yerlarning bir qismi xususiy shaxslarning yerlari bo‘lib, ularning bu yerlarga egalik qilishlari davlat xizmati bilan bog‘liq bo‘lmagan. Bunday yerlar asosan arablarga qarashli yerlar bo‘lgan. Bunday yerlar soliqdan ozod qilingan, ammo ular daromadning 1/10 qismi miqdorida o‘lpon to‘laganlar. Mulk yerlarining ikkinchi qismi, mulki hur yoki mulki hurri xolis deb nomlanib davlat xizmati bilan bog‘liq kishilar, urushlarda jasorat ko‘rsatgan yoki hukmdorning alohida topshiriqlarini bajarishda namuna ko‘rsatgan shaxslarga berish natijasida vujudga kelgan. Bu kabi yer egalariga maxsus yorliqlar berilib, ular barcha soliqlardan ozod etilgan.
XIX asrda ham o‘rta asrlardan beri davom etgan vaqf mulki maorif va madaniyatini rivojlantirishda asosiy moddiy tayanch hisoblangan.Bu mulk shakli xonliklarda bir xil maqsadlarda, ya’ni masjidlar, madrasalar, korxonalar sarf-harajatlarini qoplashda foydalanilgan. Vaqf mulki harajati va daromati taqsimoti mutavalilar qo‘lida edi. Xayr-ehson qilingan moddiy boylik va ashyolar, yer-suv hisobiga daromad ko‘payib borgan. Madrasa talabalariga ham vaqf mulklari hisobidan moddiy yordam berilgan.
Buxoro amirligida Shohmurod hukmronligi yillarida vaqf mulklarining miqdori ko‘paygan. Amir Shohmurod darvishlik suluki tashviqotchilaridan bir edi. Shuning uchun xalq unga hurmat bilan “amir ma’sum” (begunoh amir) unvonini bergan. Samarqandning har bir madrasasiga imom, muazzim, mudarrislarni o‘zi tayinlagan. Talabalar va mudarrislarning maoshi uchun vaqf yerlari va mulklar ajratgan. Amir Shohmurod vaqf mulki daromadlari hisobidan G‘uzor tumanida madrasa va masjid qurdirgan. Buxoroning Ja’farxoja mahallasida madrasa bunyod etgan.
Faqat amir Nasrullo davrida vaqf mulk yerlarining katta qismi musodora qilinadi.
Buxoroda bu davrda 103 ta madrasa, 360 masjid mavjud edi.
Xiav xonligida esa XIX asr o‘rtalarida 136 ta masjid, 164 ta g‘aribxona, 74 ta qabriston, 10 ta dahma, 71 ta avliyolar-muqaddas joylar, 100 dan ortiq madrasa va boshqa diniy muassasalar faoliyat ko‘rsatgan. Ularga qarashli bo‘lgan vaqf yerlarning umumiy hajmi 170-175 ming tanobni tashkil etgan. Jumladan, Muhamad Rahimxon madrasasiga 29,161 tanob, Muhammad Amin inoq madrasasiga 35,325 tanob yer vaqf tarzda berilgan.
Masjitlar va ularga qarashli vaqf yerlarning ko‘pchiligi masjidlarga XIX asrda mulk qilib berilgan. Masjidlarga qarashli yerlar jami 152000 tanobni tashkil etgan. Har bir masjid qavmi yashaydigan yerda taxminan 10 tanob yerni masjidga vaqf qilib berish odatga aylangan.
O‘sha davrdagi ayrim saxovatpesha, xalqparvar, millatparvar va vatanparvar boy kishilar, badavlat amaldorlar ilm-madaniy rivojiga munosib hissa qo‘shganlar. Vaqf yerlariga katta in’omlar qilganlar.\
Xonlik va amirlikda qadimgi davrlardan buyon qisman qishloq jamoa yerlari ham saqlanib qolgan. Bunday yerlarning harajati va daromadi qishloq oqsaqollarining qattiq nazoratida bo‘lgan edi.
O‘rta Osiyo xonliklarida qishloq xo‘jaligidagi asosiy ishlab chiqaruvchi kuch – yersiz ishlab chiqaruvchi; ijarador, batraq – dehqon va qullar edi.
Ijarador xo‘jaliklarining umumiy soni taxminan mulkodorlar xo‘jaligining soniga teng edi. Shuning uchun ishlab chiqarishda to‘tgan o‘rni jihatidan ijaradorlar mulkdorlarga baravar kelar edi.
Ijaraga olgan yerning turiga qarab butun ijaradorlar uch kategoriyaga bo‘lingan: Davlat yerini ijaraga oluvchilar, ular Xivada “bevatan” nomi bilan atalgan, Xususiy yerlarni ijaraga oluvchilar – koranda, vaqf yerlarni ijaraga oluvchilar – vaqfkor deb atalgan. Ijara haqidan tashqari butun ijaradorlar mulkdorlar bilan bir qatorda yer solig‘i to‘laganlar va boshqa majburiyatlarni ham bajarganlar. Korandalar esa o‘z yerlari bilan birga uylarini ham sotib, yana turar joy uchun ham hak to‘lashga majbur bo‘lganlar.
Xususiy mulk va vaqf yerlarining ko‘pchilligi batrak-dehqon tomonidan ishlatilgan. Huquqiy tamondan batrak-dehqon shaxsan ozod bo‘lgan.
Demak, “Bevatanlar”, koranda, vaqfkorlar kam yerli va yersiz, ot-ulovsiz tabaqa hisoblangan.
“Bevatan” atamasi Xiva xonligi arxivlarida ko‘p uchraydi. XIX asrda bu nomning ikki xil ma’nosi bor edi; 1 “Bevatanning lug‘aviy ma’nosi, ya’ni “yersiz”, 2. Maxsus ma’nosi – davlat yerlarini nasliy ijaraga oluvchilar. Manbalarda “bevatan” haqida shunday yoziladi: “Podsholik yerlaridagi dehqon yer egasi bo‘lmasdan, balki yerdan foydalanish huquqiga ega bo‘lgan kishidir. Shu sababdan u o‘zi ishlatib turgan yerni hech bir yo‘l bilan sotishga haqqi yo‘qdir. Basharti o‘lsa, yerdan foydalanish huquqi uning bola-chaqalariga o‘tadi. Podsholik yerlariga egalik huquqini davlat yerlarini abadiy ijaraga olish huquqi bilan tenglashtirish mumkin. Podsholik yerlarining egalari yer egaligiga hech qanday huquqlari bo‘lmay, balki butun hosilga va shuningdek, o‘zlari qo‘rgan imoratlarga to‘la egalik qilardilar”.
Yerning yaxshi – yomonligi va boshqa sharoitlarga qarab hosilning 1/3 dan tortib ½ gacha ijara haqi to‘lashdan tashqari, bevatan 5 tanobga bir tilla hisobidan masjidga o‘ndan bir soliq, ya’ni ushr to‘laganlar va turli – tuman majburiy ishlarni bajargan.
Masjid va madrasalarda ishlash qiyni bo‘lgan yomon yerlar ijarador-vaqfdorlarga berilgan. Ularga 5 tanobdan yer ajratib berilgan. Agar bevatanlar hosilning faqat bir qismini soliq sifatida to‘lasa, vaqfkor va korandalar hosilning miqdoriga qarab emas, balki har bir tanob yer uchun qat’iy belgilangan pul yoki g‘alla to‘lar edilar.
N.V. Kislyakovning fikriga ko‘ra, dehqonlar yoki mulkdorlarga tegishli bo‘lishidan qat’i nazar barcha xususiy yerlar mulk degan umumiy nom bilan atalib, ular amlok hisoblangan.³Vaqf yerlari barcha bekliklarda mavjud bo‘lib, Sharqiy Buxoroda ularning miqdori G‘arbiy Buxorodagiga nisbatan ancha kam bo‘lgan. Buning asosiy sabablari hususida to‘xtaladigan bo‘lsak, birinchidan, mahalliy xokimiyat bilan aholi o‘rtasida uzoq vaqt (XIXasrning oxirlariga qadar) davom etgan ziddiyatli qarama-qarshilar din pishvolari qo‘lida yerlarning ko‘proq miqdorida to‘planishiga imkon bermadi. Ikkinchidan esa hukumat Buxoro va uning atrofdagi yerlarga katta e’tibor berib, markazdan uzoq hududlarga kam e’tibor qaratgan⁴.
XIX-XX asr boshlariga kelib ham mahalliy aholining qishloq xo‘jaligidagi asosiy mashg‘uloti dehqonchilik va chorvachilikdan iborat bo‘lgan. Dehqonchilik vohaning tog‘ va tog‘ oldi hamda tekislik qismlarida yaxshi rivojlanib, dehqonchilikda bug‘doy, arpa, jo‘xori, tariq, no‘xat, sholi, paxta; yog‘li o‘simliklardan zig‘ir, kunjut, kungaboqar; oziq-ovqat ekinlaridan kartoshka, piyoz, sabzi, turp, lavlagi; poliz mahsulotlardan, qovun, tarvuz, bodring, pomidor va boshqalar yetishtirilgan.
Dehqonchilik obi (sug‘orma) hamda lalimikor turlarga bo‘lingan. Sug‘oriladigan yerlarda asosan bug‘doy, arpa, sholi, jo‘xori, paxta, dukkakli va sabzavot ekinlari ekilgan. Ekinlar ichida maydoni ko‘pligi jihatidan g‘alla birinchi o‘rinda turgan. Hosildorlik yaxshi bo‘lgan yillari har desyatina (1 desyatina – 1,09 gektarga teng) yerdan 60 pudgacha (bir pud – 16 kg) hosil olingan. Ekin turlari ichida jo‘xoridan eng yuqori – uch yuz pudgacha hosil olingan. Buxoro amirligi bo‘yicha lalmi yerlar maydoni 600 desyatinadan oshiq бўлиб, бунинг 60 фоизига bug‘doy, 25 foiziga arpa, qolgan qismiga esa boshqa ekinlar ekilgan. Bug‘doy arpadan tashqari tariq ham lalmi yerlarga ekiladigan asosiy ekin turi hisoblangan. Surxondaryo, Surxon va Vaxsh vohalarida 15 ming gektardan oshiq maydonlarga tariq ekilgan. Tariqdan xo‘jalikda keng foydalanib, un sifatida ham iste’mol qilingan.
XIX asr oxiri – XX asr boshlariga kelib amirlik bo‘yicha dehqonchilik qilinadigan umumiy yer maydoni 2700 ming desyatinani tashkil qilgan. Bu davrda ham sug‘oriladigan yerlar aholining ehtiyojini to‘la qondira olmasdi. Aholi jon boshiga sug‘oriladigan yerlar sharqiy tumanlarda 0,3 desyatina, markaziy tumanlarda 0,4 desyatina, shimoliy tumanlarda 0,5 desyatina, g‘arbiy tumanlarda 0,8 desyatina, janubiy tumanlarda 0,5 desyatinadan to‘g‘ri kelgan.
Ma’lumotlarga ko‘ra, Amudaryoning yuqori va o‘rta oqimida joylashgan Fayzobod, Kofrinihon, Denov, Boysun va SHerobod hududlarida ekin maydonlari ekin turiga ko‘ra quyidagicha taqsimlangan: 130 ming ga, sholi – 34 ming ga, arpa – 24 ming ga, kunjut – 20 ming ga, paxta – 500 ming ga, uzumzor va bog‘lar – 3400 ga, poliz va tomorqa ekinlari – 6500 ga.⁵
Manbalarning tahlili XIX asrda vohada dehqonchilik jadal rivojlanganligidan dalolat beradi. Ayniqsa, aohaning shimoliy hududlardagi yerlardan dehqonlar unumli foydalanganligi, qishloqlarda qarovsiz qolgan yerlarni yo‘qligi ta’kidlanadi. Shuningdek, qishloqlar atrofida yashillikka burkangan bog‘larning ko‘pligi kishini hayrtga solishi e’tirof etiladi.
Voha aholisining qismini, ya’ni 85 foizini dehqonlar tashkil qilishi doimiy suratda yer maydonlari taqchilligi muammosini keltirib chiqargan. Natijada kam yerli va yersiz dehqonlar boylarning yerlarini ijaraga olishga majbur bo‘lishgan. Aholining boy qatlami nafaqat xususiy yerlarni, balki jamoa yerlarni ham ijaraga olishga majbur bo‘lishgan. Aholining boy qatlami nafaqat xususiy yerlarni, balki jamoa yerlarni ham ijaraga bergan. Ham lalmikor va obikor yerlar bek hamda mahalliy boylar qo‘lida bo‘lib, jamiyatda ularning ta’siri ancha yuqori bo‘lgan. Masalan, SHerobod bekligidagi 5 ta amloklikda 7347 ta xo‘jalik bo‘lib, shundan 500 tasi yersiz, 900 ta xo‘jalik esa kam yerli oilalarni tashkil qilgan. Bu xo‘jaliklar boy dehqonlarning yerlarini ijaraga olib ishlatishga majbur bo‘lgan.
Yirik yer egalari dehqonlarga yerlarini o‘z hohishlari bilan ijaraga berishgan. Beklik va amlokliklarda yerni ijaraga berish sharti bir xil bo‘lmagan. Ba’zi amloklarda ijradorlar ijaraga bergan yerdan tashqari urug‘ni ham berib, buning evaziga hosilning ½ qismini olgan. Ijarachi olgan yerida yollanma ishchilarni ishlatish lozim bo‘lsa, haqini o‘z hisobidan to‘lash shart edi. Ba’zi hollarda mulkdor (yer egasi) ijrachiga urug‘, ot yoki hukuz bermagan. Ijrachi yerga o‘zining mehnat quroli bilan ishlov bergan. Ijrachi ariqlarni yollanma ishchilar yordamida tozalagan hollarda hosilning 1/3 qismini olgan, lekin bunday ijarachilar ancha kam bo‘lib, butun beklikda ularning soni 50 tachaga yetishi mumkin edi. Ijarachilar ko‘p hollarda olgan yerlariga o‘zlari to‘la ishlov bermasdan, uni ma’lum shartlar asosida mayda ijrachilarga berishga majbur bo‘lishgan.
Buxoroning ba’zi bekliklari bug‘doy va arpa yetishtirishda boshqa bekliklarga nisbatan oldingi o‘rinda turgan. Beklik bo‘yicha bir mavsumda 40 mingdan 70 ming botmongacha (XIX asrda Buxoroda bir botmon – 8 pud, ya’ni 131,044 kg ga teng bo‘lgan) bug‘doy va arpa hosili olingan. SHerobod shahri va uning atrofidagi dalalarga g‘alla, tariq, jo‘xori, arpa va paxta ekilgan. Dehqonchilikda g‘alla ekini yetakchi tarmoq hisoblangan. Poshxurt va Ko‘xitang tog‘i oralig‘ida joylashgan qishloqlar SHerobod bozorlaridan g‘alla sotib olishmagan. Ular g‘allani ko‘p miqdorida ekishgan va hosil yig‘imi paytida ortiqchasini G‘arbiy Buxorodan keluvchi savdogarlarga sotishgan. Buxoro atrofida bog‘dorchilik va polizchilik ishlari yaxshi yo‘lga qo‘yilgan edi. Bu yer aholisi boshqa joylarga nisbatan poliz mahsulotlarini yetishtirishda, ayniqsa, katta tajribaga ega bo‘lishgan. Masalan, SHerobod o‘zining qovunlari va qovun qoqilari bilan mashhur bulgan. Ular Buxorodan tashqari boshqa xonliklarga, hatto Rossiyaga ham olib ketilgan.
XIX asrning boshlarida vohada dehqonchilikka mo‘ljallangan yerlarning miqdori bu davrga oid mnbalarda aniq keltirilmgan. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib dehqonchilikda hosildorlikning oshib borishi bilan birga ekin maydonlari ham kengayib borgan va ularning miqdori aniqlanib, to‘lov va soliqlar shunga qarab olingan.⁶ Voha bekliklarida dehkonchilikka mo‘ljallangan yer maydoniga qarab farq qilgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, XX asr boshlariga kelib SHerobod va uning atroflarida dehqonchilik qilish uchun yaroqli yer maydonlari 15876 desyatinani tashkil qilgan. Ulardan 65,9 foizini lalmi, 34,1 foizini obikor yerlar tashkil qilgan. Bu yerlarning asosiy qismiga donli ekinlar ekilgan, qolgan 5,3 foizini sholi, 13,5 foizini paxta, 3 foizini esa boshqa o‘simliklar tashkil etgan.
Buxoro bekliklarida tog‘ yonbag‘irlari, qir va adirlarda lalmikor dehqonchilik ancha yaxshi rivojlangan. Ma’lumotlarga ko‘ra, Boysun amlokligida bir yilda (mavsumda) 7 ming, Yaumchi amlokligida 2 ming botmon bug‘doy va arpa yetishtirilgan. Buxoroning katta qismi tog‘ va qirlardan iborat bo‘lganligi bois dehqonchilikda yerlarning asosiy qismini lalimi yerlar tashkil etgan. Vohaning boshqa hududlariga qaraganda sug‘oriladigan yerlar tanqisiroq bo‘lib, qishloq xo‘jaligining asosiy ekin turlaridan hisoblangan paxta va sholi hozirgi Qumqo‘rg‘on va Jarqo‘rg‘on hududlarida, Surxondaryo sohilidagi yerlarda ko‘proq ekilgan.
Xullas, O‘rta Osiyo xonliklarida yer egaligining o‘ziga xos shakllari mavjud bo‘lib, Buxoro va Xivada ular ko‘p jihatdan bir-biriga o‘xshash edi.
Yerlarning quyidagi shakllari: davlat, xususiy va vaqf mulki yerlari tarzda mavjud bo‘lib kelgan.