1. bo'Lim. Psixologiyaga kirish 1-mavzu. Psixolgiya fanining dolzarb vazifalari, predmeti va metodlari reja

Hayvonlarning ko’nikmalari.
Ko’nikma –hayvonlarning individual hayoti davomida paydo qiladigan harakatlaridir.
Masalan, o’rgangan it qo’l uzatilsa, oldingi oyog’ini beradi; it eshikni oyog’i yoki tumshug’i bilan ochadi, «o’yinga tushadi», keyingi oyoqlari bilan tikka yuradi, ot aravaga kiradi va hokazo. Bunday harakatlar ko’nikmalar deb ataladi.
Hayvon instinktiv harakatlar yordami bilan qanday ehtiyojlarini qondirsa, hosil qilingan ko’nikma yo’li bilan ham o’sha ehtiyojlarini qondiradi. Itning «o’yinga tushishi» yoki «oldingi oyog’ini berishi» uning ovqat olishiga yordam beradigan harakatlardir.
Hayvonlarning ko’nikmalari shartsiz reflekslar, instinktlar asosida, shuningdek, ilgari hosil bo’lgan shartli reflekslar asosida vujudga keladi. Ko’nikmalar hayvonning biron ehtiyojini qondirishga yordam beradigan yangi (instinktiv harakatlardan uzgacha) harakatlarni qayta-qayta takrorlash yo’li bilan vujudga keladi. Shunday qilib, ko’nikmaning nerv-fiziologik mexanizmi shartli refleksdir. Ko’nikma hosil qilish hayvonda shartli reflekslarning birinchi yoki butun bir sistemasini hosil qilish demakdir.
Hayvonlar ko’nikmalar hosil qilish tufayli, tashqi muhitning o’zgaruvchi sharoitiga chaqqonroq va yaxshiroq moslashadigan bo’lib qoladi.

Hayvonlardagi tafakkur kurtaklari
Yuqori darajada taraqqiy qilgan hayvonlarning (masalan, it, maymunlarning) ba’zi harakatlarini ko’rganimizda ba’zan ularga «ziyrak», «sezgir», «tiyrak» degan va boshqa shu kabi sifatlar beramiz.
Hayvonlarda shunday harakatlar ko’rinadiki, bu harakatlardan bizga hayvon qanday bo’lmasin maqsadga yetish yo’llari yoki vositalarini tanlaganday, qanday bo’lmasin masalani hal etganday, avvalgi tajribani yangi sharoitga qarab tatbiq etganday tuyuladi. Hayvonlarning tafakkuri haqidagi masala sohasida so’nggi vaqtlarda g’oyat ko’p eksperimental tekshirish o’tkazildi, bu tajriba ishlarining ko’pchiligi maymunlarning turli zotlari ustida olib borildi.
Hayvonlar o’ylamaydi, ularning fikrni ifodalaydigan va ma’lum bir shaklga kiritadigan tili yo’q. Yuqori darajada taraqqiy qilgan hayvonlarda faqat birinchi signal sistemasining muvaqqat bog’lanishlari tafakkurning nerv fiziologik mexanizmlari bo’lib xizmat qiladi.
Hayvonlarda vujudga kelgan harakat usullari biridan ikkinchisiga o’tmaydi. Bu harakat usullarini qaysi hayvon topgan bo’lsa, faqat o’sha ayrim hayvonniki bo’lib qoladi. Hayvonlarning kurtak holidagi tafakkuri taraqqiy etmaydi. Bu tafakkurning zohir bo’lishi tafakkurning navbatdagi, yuksak va murakkabroq formalari taraqqiy etishi uchun bir bosqich bo’lolmaydi. Hayvonlarning tafakkuri namoyon bo’ladigan harakatlar ularning fe’l-atvorida asosiy o’rin tutmaydi. Hayvonlarning fe’l-atvori (xatti-harakatlari)dagi asosiy formalari instinktlari bilan ko’nikmalardan iborat. Hayvonlarning ana shu oddiy kurtak holidagi tafakkur faoliyati ayni vaqtda hayvon psixika taraqqiyotidagi yuksak bosqich hisoblanadi.
Hayvonlar psixologiyasi – zoopsixologiya degan mahsus fan hayvonlar psixikasini tekshirish bilan shug’ullanadi. Bu fan hayvonlardagi psixik hayot formalarining taraqqiyotini ulardagi nerv sistemasining taraqqiyotiga va biologik sistematikaga (hayvonlarning har xil turlariga), shuningdek, hayvonlarning hayot kechirish hususiyatlariga qarab o’rganadi.
Zoopsixologiya turli hayvonlar psixikasining taqqoslab tekshirganidan chog’ishtirma psixologiya deb ham ataladi. Shu psixologiyaning o’zi psixika taraqqiyotini hayvon organizmlarining biologik tuzilishiga qarab tekshirgani uchun yana biologik psixologiya deb ham yuritiladi.