1-bob. Qadimgi Madaniyatning asosiy omili

QORAXITOYLAR – XII asrning 30-40-yillarida Movarounnahrning o‟troq
dehqonchilik vohalariga bir necha marotaba bosqinchilik yurishlari uyushtirgan
ko‟chmanchi qabilalar. Ular asli Kidanlar (Qitonlar) bo‟lib, Orta Osiyolik tarixchilar
ularni Qoraxitoylar (“Buyuk Xitoylar”) deb atashgan. Ularning asosiy qismi Talos va
Chu daryolari havzasida chorvachilik bilan shugullanishgan. Qoraxitoylar
buddaviylar bo‟lsada, osmon, yer va ajdodlar ruxiga qurbonlik qilishgan.
Qoraxitoylarning kelib chiqishi haqida fanda yagona fikr mavjud emas. Ba‟zi
tadqiqotchilar ularni Sibirning tungus aholisiga, boshqalar esa mo‟g‟ullarga mansub
deb hisoblaydilar. XII asr boshlarida ular Yettisuv viloyatini ishg‟ol etib to Yenisey
daryosigacha bo‟lgan yerlarni o‟z ichiga olgan kattagina davlatni barpo etadilar.
Bolasog‟un bu davlatning poytaxtiga aylantirilgan. Podshohlari “go‟rxon” deb
yuritilgan. Qoraxitoylar davlatini XIII asr boshlarida mug‟ul istilochilari tomonidan
tugatiladi.
Yillar o‟tushi bilan qoraxitoylar qo‟shni turkiy xalqlar tarkibiga singib
ketishgan. Bugungi kunda qirg‟iz, qozoq va qoraqalpoqlar tarkibida qoraxitoylar
qabila-urug‟ nomi ychraydi.
QORAXONIYLAR – O‟rta Osiyoda, asosan Movarounnahr va Sharqiy
Turkistonda Somoniylardan keyin 999-1212-yillarda hukmronlik qilgan musulmon
turkiy sulola. Uni barpo etishda qator turkiy qabilalar ishtirok etib, bulardan qarluq,

chigil va yag‟mo qabilalari yetakchi bo‟lgan. Asoschisi yag‟mo qabilasidan chiqqan

Abdulkarim Sotuq Bug‟roxon (Qoraxon). Yag‟molar X asr o‟rtalarida islom dinini
qabul qilganlar. 992-yilda Xorun ibn Muso Sotuq Buxoroni, 996-999-yillarda uning
vorisi Nasr I Movarounnahrni butunlay bosib oladi. Qoraxoniylar davlati poytaxti
dastlab Qoshg‟ar, keyin Bolasog‟un, O‟zgan shaharlari bo‟lib, kayinchalik yana
Qoshg‟arga ko‟chirilgan. XI asrning 60-70-yillarda Qoraxoniylar ichki siyosiy kurash
va Saljuqiylar tazyiqi ostida zaiflashib, kuchsiz davlatga aylanib qoladi. 1212-yili
qoraxoniylarning so‟nggi vakili Qilich Arslon Muhammad Xorazmshox tomonidan
o‟ldirilgan.
SADRLAR – Movarounnahrda Qoraxoniylar hukmronligi zaiflashgach
Buxoroda XII asrning ikkinchi yarmidan diniy va dunyoviy hokimiyatni o‟z qo‟liga
olgan ruhoniylar vakillari.
SAFFORIYLAR – Safforiylar davlatida (873-900) hukmronlik qilgan sulola.
Sulola vakillari aka-uka Yoqub ibn Lays (873-879) va Amir ibn Layslar (879-
900)ning kasbi misgarlik (safforiy) bo‟lganligi uchun shunday nomlangan. Ular
Xurosonda Tohiriylar davlatini ag‟darib hokimiyatni egalaganlar. 900-yilda
Somoniylar amiri Ismoil Somoniy bilan jangda Amir ibn Lays yengilgach bu sulolaga
barham beriladi va butun Xuroson somoniylar qo‟liga o‟tadi.
SAHOBALAR (arab. – hamroh, do‟st) – Muhammad Payg‟ambarning yaqin
yordamchilari, safdoshlari. Ilk islom davrida Madinadagi musulmonlar jamoasida
muhojirlar va ansorlardan bir guruhi Muhammad payg‟ambarga yaqin turgan, uning
maslahatchilari sifatida xizmat qilgan. Ular sahoba (ko‟plikda ashob) deb nom olgan
va islom tarixida obro‟li shaxslar sifatida tanilgan.