1-bob O’zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish bo’yicha olib borilayotgan chora tadbirlar

Uchinchi bosqich, ya’ni 1996–1998 yillarda nazorat paketlari davlat mulki shaklida saqlanib kelayotgan yirik korxona va tarmoqlar isloh qilindi. Bunda Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasi tomonidan xususiylashtirishga jalb etilmaydigan ob’ektlar ro‘yxati belgilandi. Ularga suvdan foydalanish ob’ektlari, melioratsiya tarmoqlari, muzeylar, sanepidemstansiyalar, statistik va harbiy ahamiyatdagi byudjet jamg‘armalari kiritildi.

To‘rtinchi bosqich (1998 yil oxiridan) xususiylashtirishdan tushgan mablag‘larni davlat byudjetiga safarbar etish va hokazolarni amalga oshirmoqda. Masalan, xususiylashtirishdan tushgan mablag‘ 2004 yilda 78,4 mlrd. so‘mni tashkil qildi².
2007 yilning boshida faoliyat ko‘rsatayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarining soni qariyb 350 mingtaga yetdi yoki 2000 yilga nisbatan 2,3 marta ko‘paydi. Bugungi kunda kichik biznesning yalpi mahsulot (YaIM)dagi ulushi 42,1 foizni tashkil etmoqda. 2006 yilda YaIM 7,3 foizga o‘sdi. Ishlab chiqarish hajmining sanoatda 10,8, qishloq xo‘jaligida 6,2 foizga oshgani, investisiyalarning 11,4, qurilish-pudrat ishlarining 12,8, xizmat ko‘rsatish sohasidagi ko‘rsatkichlarning 19,5 foizga o‘sgani iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillari bo‘lib xizmat qildi.

Hozirgi paytda (2007 yil) respublikamizda 190 mingga yaqin fermer xo‘jaligi faoliyat ko‘rsatmoqda va ularda slkam 1,4 million kishi mehnat qilmoqda³. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda” asarida iqtisodiy hayotni yanada erkinlashtirish vazifasi belgilandi. Iqtisodiy hayotni erkinlashtirish mamlakat siyosiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish jarayonlari bilan uzviy bog‘liqdir. Bu borada Prezident I.A.Karimov “O‘zbekistondagi islohotlar va yangilanish jarayonlariga baho berar ekanmiz, shuni ta’kidlashni istardimki, hayotimizning barcha sohalarini erkinlashtirish yo‘li o‘z mohiyat e’tiboriga ko‘ra mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha o‘zgarishlarning asosiy bog‘lovchi bo‘g‘iniga aylandi”,⁴¹ – deb ta’kidlaganlar.

Iqtisodiy hayotni yanada erkinlashtirish esa demokratik jamiyat qurilishining asosi sifatida uning iqtisodiy negizlarini mustahkamlashni ta’minlaydi. Uning natijasida jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni kafolotlovchi, iqtisodiy rivojlanishni ta’minlovchi amalda o‘rta mulkdorlar sinfi shakllanadi.
Demokratik jamiyatga xos bo‘lgan tadbirkorlikning rivojlantirilishi, iqtisodiyot tarkibiy o‘zgarishlarning birgalikda amalgaoshirilishi tufayli O‘zbekiston 1996 yildan boshlab iqtisodiy o‘sish yo‘liga o‘tdi. BMT Bolalar jamg‘armasi (YuNISEF) buyurtmasiga ko‘ra markaziy va Sharqiy Yevropa hamda MDH mamlakatlarida aholining ijtimoiy farovonligini tadqiq qilish ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning amaldagi o‘sishi 2002 yilda 1989 yilga nisbatan 106,8 foizni tashkil etdi.
Mamlakatda iqtisodiy o‘sishga erishganlik oqibatida aholini ijtimoiy himoya qilishga va ijtimoiy-madaniy tadbirlarga ajratilgan xarajatlarning davlat byudjeti xarajatlaridagi ulushi 1997 yildagi 44,7 % dan 2003 yilda 46,1 % ga o‘sgan.
Ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalarga mahallalar berilayotgan bir oylik moddiy yordam miqdori 1996-2002 yillarda 13,6 barobarga, bolali oilalarning bolalariga berilayotgan nafaqaning o‘rtacha oylik miqdori esa 20 barobardan ziyodga ko‘paydi³. «Obod mahalla» yilida qabul qilingan dastur asosida 1 milliard 200 million so‘mlik xayriya yordami ko‘rsatilgan. Ikki yoshgacha bo‘lgan bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullanayotgan 400 mingdan ziyod ayolga davlat tomonidan nafaqa tayinlandi. Shuningdek, 180 mingta kam ta’minlangan oilaga qariyb 14 milliard so‘m miqdorida yordam ko‘rsatilgan⁴.

Islohotlarni yanada chuqurlashtirish sharoitida tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish tizimi qayta ko‘rib chiqildi. Valyuta tizimi va bozorini erkinlashtirish chora-tadbirlari amalga oshirildi va milliy valyutamiz – so‘m 2003 yil 15 oktyabrdan joriy to‘lovlar bo‘yicha erkin almashuvi amalga oshirila boshlandi.

Iqtisodiy hayotni erkinlashtirish jarayonlari mamlakat siyosiy hayotini, davlat va jamiyat qurishlishini yanada erkinlashtirish jarayonlari bilan o‘zaro bog‘liqlikda amalga oshirilishi oqibatida uning demokratik jamiyat qurishdagi rolini va ahamiyatini.kuchaytiradi. Aholi punktlariga xizmat ko‘rsatuvchi dilerlar va ma‘lum regionlarda ishlovchisubagentlardan iborat o‘z sotish tarmog‘ini tashqil etadi. Agentning mukofattovarni printsipialdan sotib olgandagi baho bilan uni qayta sotishdagi bahosiorasidagi farq bo‘ladi. Bozordagi o‘rniga ko‘ra vositachi-agentlar ―birinchi qo‘l‖huquqiga ega bo‘lgan oddiy agentlarga va monopol yoki eksklyuziv (maxsus) agentlarga bo‘linadi. Oddiy agentlik to‘g‘risidagi bitim vositachiga kelishilgan hududda printsipial tovarlarning ma‘lum ro‘yxatini sotish va undan foyda olishdir.Bunday bitim mustaqil yoki boshqa agentlar yordamida xuddi shu bozorga oddiy agentga qandaydir mukofot yoki to‘lov to‘lamay chiqa oladigan printsipialning huquqlarini cheklamaydi. Agentlik bitimida printsipialning mustaqil yoki boshqa vositachilar orqali shu bozorda manfaatliroq tijorat shartlarida sotmasligi to‘g‘risidagi majburiyati ham yoziladi. Oddiy agentlik bitimi vositachiga bozordagi
barqaror mavqe kafolatini bermaydi, printsipial esa agentning faol ishiga umid qila
olmaydi. Shuning uchun ham oddiy agentlik shartnomalari odatda eksportchi yangi
bozorga chiqayotganda qisqa muddatga (bir yilgacha), ba‘zan esa yaxshiroq sherik
tanlab olish va qobiliyatini baholash uchun bir necha agentlar bilan ham tuziladi.

2.1 Tashqi iqtisodiy faoliyatda marketing

Birinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyat marketingining o’ziga xos xususiyatlari xalqaro tijorat tashkilotlarining turiga qarab namoyon bo’ladi. Bu tashkilotlarda operatsiyalarning bevosita ishtirokchilari (turli mamlakatlardagi kontragentlar) o’rtasida o’zaro to’lov olib boriladigan asosiy hamda tovarlarning sotuvchidan xaridorga yetib kelishi bilan bog’liq bo’lgan ta’minlovchilarga bo’linadi. Asosiy tijorat operatsiyalariga quyidagilar kiradi: moddiy-buyum shaklidagi tovarlarni ayirboshlash bo’yicha (tijorat eksporti va importi); ilmiy-texnikaviy bilimlarni ayirboshlash bo’yicha (patentlar, litsenziyalar, nou-xau savdosi shaklida); texnikaviy xizmat ko’rsatishni ayirboshlash bo’yicha (maslahat va qurilish sohasidagi injiniring); ijara bo’yicha; xalqaro turizm bo’yicha; axborot va boshqarishni takomillashtirish sohasida maslahat xizmatlari ko’rsatish bo’yicha; kinofilmlar va teleprogrammalar ayirboshlash bo’yicha faoliyatlar va hokazo.
Ikkinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyat marketingining o’ziga xosligi ishbilarmonlik faoliyati maqsadlarini belgilash, taraqqiyot strategiyasini tanlash va maqsadlarga erishishda qo’llaniladigan usullardan iborat.
Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingida ham ichki bozorda bo’lgani kabi tadqiqotlar bozor segmentatsiyasiga asoslanadi, bunda segmentatsion tahlilning ikki darajasidan keng foydalanadi. Turli milliy bozorlardagi imkoniy xaridorlarning tabaqalashtirilgan tavsilotlarini aniqlash, belgilab olish bilan birga, bu bozorlarning ahamiyati dastlabki baholashdan o’tkaziladi va umman jahon bozorining segmentatsiyasi amalga oshiriladi. Bunday turdagi segmentatsiyalashning usullaridan biri turli milliy bozorlarning belgilab olingan andozaga muvofiqligini aniqlashga asoslanadi. Bozorlarni guruhlantirish standartlashtirilgan marketing startegiyasini qo’llashga imkon beradi. Bu usul va uning turli ko’rinishlari matritsali segmentatsiya usuli deb ataladi. Maqsadli bozorlarni tanlashning boshqa usullaridan Yana statistik va klaster tahlil usullarini sanab o’tish mumkin. Statistik usullarga misol tariqasida regression modellarni ko’rsatsa bo’ladi. Bu modellarda segmentatsiya quyidagi sxema bo’yicha o’tkaziladi: erksiz o’zgaruvchi (omil-samara) va unga ta’sir uo’rsatadigan mustaqil omillar majmui belgilab olinadi. Odatda muayyan milliy bozorda aniq bir tovarning iste’mol hajmi omil-samara tarzida qabul qilinadi. Iste’mol hajmiga ta’sir ko’rsatadigan omillar ham tahlil etilayotgan tovarning xususiyatlariga, ham tadqiq etilayotgan mamlakatning turli sharoitlarga bog’liq bo’ladi..
Tashqi iqtisodiy faoliyat marketing strategiyasining ikki muqobil (keskin farq qiluvchi) ko’rinishi bor: tabaqalangan va tabaqalanmagan. Birinchi turga kiradigan korxona bir xil tovarni ham ichki va ham tashqi bozorga chiqaradi, ya’ni standart marketing dasturidan foydalanishda ko’rsatkichlar doirasini shunchaki kengaytirib qo’ya qoladi. Korxona bozori chaqqon tovarlarning chet ellarda savdo markasiga, dizayniga, o’rash-joylashga yoki tarkibiga biron-bir o’zgarishlar kiritmasdan ham sotilishiga ishonadi. Bunday yondashuv ishlab chiqarishning yalpi borishi tufayli harajatlarni g’oyat kamaytirishga imkon beradi. Ammo bunda ayrim mamlaktlarning milliy o’ziga xos tomonlari, qonunlar, rasm-rusumlardagi farqlarga e’tibor berilmaydi. Shu sababli bunday strategiya firmaning tovari xalqaro miqyosda nom qozongan yoki tovarning chet ellarda sotilishi hissasi unchalik ko’p bo’lmagan hollarda qo’llaniladi.

Tabaqalanmagan marketing strategiyasi turli bozorlardagi talab va did extiyojlari, huquqiy normalar, til talablari, madaniy tafovutlar va boshqalarni hisobga olgan holda o’zgaritishlar kiritilgan tovarlar taklifining o’ziga xos tomonlarini aniqlashga asoslanadi. Korxona narx belgilashda mahalliy, iqtisodiy, masalan, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi milliy mahsulot (YaMM) miqdori kabi ko’rsatkichlarni hisobga oladi. Xuddi shu sababli ko’pgina korxonalar sust rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda tovarlarning soddalashtirilgan ko’rinishlarini yoki arzon mahalliy ishchi kuchidan foydalanib, umuman tayyor mahsulotni past narxlarda sotadi. Ayni paytda sanoati rivojlangan mamlakatlarda narxlar yuqoriroq belgilanadi, chunki narxlar qo’shimcha tashqi iqtisodiy faoliyat marketing va mahsulot sifati harajatlarini o’z ichiga oladi.

Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingning eng puxta tarkibiy qismi-bu mahalliy talablar va milliy an’analarni ziyraklik bilan payqaydigan reklamadir. Masalan, shinalar reklamasi Buyuk Britaniyada-xavfsizlikka, AQShda–foydalanish tafsilotlariga, Germaniyada-ixchamlikka birinchi navbatda e’tibor beradi.
Tabaqalangan strategiya tashqi iqtisodiy faoliyat marketingida keng qo’llaniladi. Bir tomondan, bu mahsulotni rejalashtirishning g’oyat oddiy usuli, chunki yangi tovarni yaratish shart bo’lmay, unga bir muncha o’zgarishlar kiritish kifoyaligi nazarda tutiladi. Ikkinchi tomondan, strategiyani qo’llash reklama, dizayn va tovar siljitish uchun qo’shimcha harajatlarni oshirishga, shuningdek, markazlashgan boshqarishni cheklashga olib keladi. Shuning uchun ham keyingi vaqtlarda xalqaro firmalar marketing strategiyasini ishlab chiqish va rejalashtirishda ko’proq omixta yondoshuvlardan foydalanilmoqda. Bu yondashuv doirasida ikki strategiya harakati muvofiqlashadi, bu esa ishlab chiqarish samaradorligini eng yuqori ko’tarish, firma markasini barqaror saqlash, markaz tomonidan nazoratni amalga oshirish va ayni paytda mahalliy talablarni qondirishga imkon beradi.

Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingida ham ichki bozorda bo’lgani kabi tadqiqotlar bozor segmentatsiyasiga asoslanadi, bunda segmentatsion tahlilning ikki darajasidan keng foydalaniladi. Turli milliy bozorlardagi imkoniy xaridorlarning tabaqalashtirilgan tafsilotlarini aniqlash, belgilab olish bilan birga, bu bozorlarning ahamiyati dastlabki baholashdan o’tkaziladi va umuman jahon bozorining segmentatsiyasi amalga oshiriladi. Bunday turdagi segmentatsiyalashning usullaridan biri turli milliy bozorning belgilab olingan andazaga muvofiqligini asoslanadi. Bozorlarni guruhlashtirish standartlashtirilgan marketing strategiyasini qo’llashga imkon beradi. Bu usul va uning turli ko’rinishlari matritsali segmentatsiya usuli deb ataladi. Maqsadli bozorlarni tanlashning boshqa usullaridan yana statistik va klaster tahlil usullarini sanab o’tish mumkin. Statistik usullarga misol tariqasida regression modellarni ko’rsatsa bo’ladi. Bu modellarda segmentatsiya quyidagi sxema bo’yicha o’tkaziladi: Erksiz o’zgaruvchan (omil-samara) va unga ta’sir ko’rsatadigan mustaqil omillar majmui belgilab olinadi. Odatda muayyan milliy bozorda aniq bir tovarning iste’mol hajmi omil-samara tarzida qabul qilinadi.

Iste’mol hajmiga ta’sir ko’rsatadigan omillar ham tahlil etilayotgan tovarning xususiyatlariga, ham tadqiq etilayotgan mamlakatning turli sharoitlarga bog’liq bo’ladi. Samarali belgining unga ta’sir ko’rsatadigan omillarga bog’liq ekanligini aniqlaydigan regression boshqarish tipi milliy bozorni u yoki bu segmentga kiritish mezoniga aylanadi. Klaster tahlilning vazifasi esa kuzatishlar majmui asosida ob’ektlar to’plamini bir qator kslaterlar (kichik to’plam) larga ajratishdan iborat. Bunda bir klasterga kiritilgan ob’ektlarga o’xshash, turli klasterlarga tegishli bo’lgan ob’ektlar har xil bo’lishi lozim. Bunda o’xshashlik va har xil bo’lishi (farqlar) jami tafsilotlar (kuzatishlar) majmui bo’yicha ko’rib chiqiladi. Pozitsiyalash segmentatsiyadan farq qilib, ko’p jihatlardan iste’molchilarning tanlashini belgilaydigan iste’mol afzalliklari va asos-dalillarini o’rganish bilan bog’liqdir. Pozitsiyalash deganda mahsulot egallagan yoki unga ta’minlab beriladigan o’rinlarni aniqlash tushuniladi. Pozitsiyalash narx, iste’mol sharoitlari, dizayn va boshqa ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
Ishlab chiqarish va iste’mol strukturasini muvofiqlashtirish respublika iqtisodiyoti uchun eng dolzarb masalalaridan biriga aylanmoqda. Shu munosabat bilan segmentatsiya va pozitsiyalash iste’molchilarga mo’ljal olish, uni aniqlash usullari tarzida ayrim o’rtacha, tipik iste’molchidan yanada aniqroq iste’molchiga mo’ljal olishga imkon berib, tashqi iqtisodiy marketingi amaliy ma’no kasb etmoqda.
Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingning tovar harakati jaryonini boshqarish singari tarkibiy qismi ham alohida diqqatga sazovor. Tovar harakati deganda tovarni iste’molchiga shunchaki oddiy yetkazib berishni emas, balki talabni rag’batlantirish tizimini tushunmoq kerak. Tovar harakakatining oqilona yo’llarini tanlash, omborxonalarni joylashtirish, tovar g’amlamalarini maqsadga muvofiqlashtirish, ulgurji va chakana savdo operatsiyalarini birlashtirish va boshqa muammolar hal etiladigan doirada harajatlar va olingan samaralar doimo qiyos boriladi.
Hozirgi sharoitlarda yirik savdo korxonasi bu ulgurji-chakana savdo kompleksi bo’lib, omborxonalar, mintaqaviy taqsimot markazlari, qudratli transport xiziatlarining sertarmoq tizimiga ega. Jahon iqtisodiyotida mayda va o’rta savdo korxonasi «franchayzing» tipidagi shartnoma munosabatlari asosida korporativ biznes doirasiga kirib bormoqda.
Muomala sohasi Bilan boshqarishning bu nisbatan yangi shakli ayniqsa AQShda keng tarqaldi. Yirik sanoat yoki savdo monopoliyalari-franchayzer homiyligida kontrakt (shartnoma) asosida mayda va o’rta savdo korxonalarining butun bir tarmog’i barpo etiladi. Ularning egalari franchayzer amri bo’yicha savdo-sotiq va xizmat ko’rsatish shartlarini bajarish majburiyatini oladi. Franchayzer o’z sheriklariga savdo zonasini tanlash, savdo korxonasini ochish va jihozlash, savdo-xodimlarini tayyorlash ishlarida yordam beradi. Natijada tizim tarkibiga kirgan savdo korxonalarini standartlashtirish va bir xilligi ta’minlanadi. Shartnoma tuzgan do’kondor (savdogar) franchayzerga muayyan kirish badali, shuningdek savdodan foiz to’laydi. Bunday tizimning afzalligi shundaki, sotish imkoniyatlari kengayadi, firma qo’shimcha daromad oladi, harajat va moliyaviy mas’uliyatning katta qismi mayda do’kondorlar hissasiga tushadi. Savdo kapitalining to’planishi va boshqarish, tovar g’amlamalarini hisobga olish va rejalashtirish, tovarlarni saqlash va tashishdagi eng yangi yutuqlardan foydalanish natijasida rivojlangan industrial mamlakatlarda tovar harakatining uyushgan qudratli kanallari-«zanjirli tizimlar», -deb atalmish tizimlar barpo etilgan. Ular chakana va ulgurji savdo korxonalari, transport tizimlari, turli savdo vositachilarini qamrab olgan. Ishlab chiqarish bilan savdoning o’z savdo korxona tarmog’ini birpo etish asosida birlashuvi va savdo korxonalari bilan kontrakt munosabatlardan foydalanish zarur