1-bob nima uchun aynan tadbirkorlik

Mavzu: Tadbirkorlik qarorini qabul qilish va mas'uliyatni o'ziga olish ko'nikmalari


Tadbirkor va boshqaruvchini eng muhim xususiyatlaridan biri uning qaror qabul qilishi. Qaror qabul qilish qanchalik tez va ishonchli darajada bo'lishi tadbirkorga nisbatan atrof-muhitning ishonchi ortishiga va tavakkalchilik xavfining kamayishiga xizmat qiladi.

Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonlarining rasmiy tarkibiy tuzilishi:

• qaror maqsadi. qarorning axborot asosi. tanlashning qoida va mezonlari. qarorni tayyorlash va qabul qilish usullari (slrategiyasi), muqobillar, gipotezalar,

Boshqarin qarorlarini qabul qilishni tashkil etishning bcsh asosiy darajasi mavjud: aviokrat, avtonom. lokal-koiiegial. integrally-kollegial, metakollcgial.

Avtokrat daraja - qaror qabul qilish tadbirkor (rahbar)ning yukka o'zi tomonidan (individual) boshqarilayotgan gumh bilan bog'lanmagan holda amalga oshiriladi.

Avtonom daraja - qaror qabul qilish tadbirkor (rahbar)ning yakka o'zi lomonidan (individual) amalga o.shiriladi, ammo guruhdagi umumiy fikr va guruhlarning manfaati hisobga olinadi.

Lokal-kollegial daraja - qaror qabul qilishda tadbirkor (rahbar) guruhning ay rim a'zolarini jalb etadi.

fntegrafiv-kollegial daraja - qaror qabul qilish jarayonida guruhning barcha a'zolari ishtirok etadi.

Hfetakollegial daraja - tashkikndan tashqarida bo'lganlar (yuqori tashkilot, maslahatchilar, tahlilchilar, ckspertlar va h.k.) qaror qabul qilish jarayoniga aralashadi.

Boshqaruv qarorlarini tayyorlash, qabul qilish va amalga oshirish aniq bir vositalar - - operatsiyalarni taqozo etadi. Bu operatsiyalar quyidagilar:

• ajratib olish opcratsiyasi — holatni noaniqlikdan ajratib olish;

• seleksiya operatsiyasi - rahbar har qanday holat bo'yicha o'zi qaror qabul qilishi shart etnas. Holatlar rahbar arala-shuvini taqozo etmasa uni o'rinbosarlar va h.k.lar qabul qilishi mumkin;

• tashkiliy operatsiyalar - qarorni tayyorlash va qabul qilish jarayonini tashkillashtirish;

• qarorlarning “subyektiv bazasini” shakllantirish bo'yicha operatsiyalar - - qarorga jalb etiluvchi shaxslar doirasini aniqlash;

• tanlash holatlarini obyeklivlashtirish operatsiyalari — tanlov vazifasi qatnashchilar tomonidan anglanishi uchun rahbar bu vazifani obyektivlashlirishi, ya'ni uni shakllantirishi va o'rtaga qo'yishi lozim;

• motivatsiyalash operatsiyalari — "ixtiyoriy-majburiy tanlov” fenomeni. Vazifani aniqlovchi rahbarlar uchun boshqaruv tanlovi ular xohishiga to'g'ri keladi. Xodimlar uchun esa bu tanlov majburiy hisoblanadi va h.k.

Tadbirkor bo'lish uchun. ayniqsa, agar so'z qaror qabul qilish (o'g'risida borsa. ma'lum ijodiy qobiliyatga ega bo'lish lozim. Tadbirkorlar o'zlariga va to'g'ri qaror qabul qilish qobiliyatlariga qattiq ishonishlari kerak. Aynan qaror qabul qilish qobiiiyati tadbirkorlarning alohida belgisi hisoblanadi. Ular korxonalariga kclajakda katta la'sir ko'rsatadigan barcha asosiy qarorlarni qabul qilishadi. Qarorlami intuitiv qabul qilish — tadbirkorning eng bebaho tadbirkorlik resursi — doirno qiyinlashib boruvchi vaziyatlarda qaror qabul qilish tajribasi to'planib borishi bilan vujudga keladi.

Qaror.qabul qilishga tadbirkorlar oddiy menejerlarga nisbatan ijodiy yondashishlari kcrak. Ular muammoni yechishga turli nuqtayi nazardan qarashlari kerak va qaror qabul qilishning yangi usullarini toptshlari kerak. Har qanday aniq vaziyatda ular muammoni yechishning poiensial natijalarini aniqlashlari lozhji. shuningdek, niuqobil qarorlarning oqibatlarini aniqlash uchun o'z sinchkovlik-laridan foydalanishadi.

Ko'pgina tadbirkorlik qarorlari subyektiv bo'lganligi sababli. ular ruhiy komponenllardan butunlay ozod bo'la olmaydi. O'z qarorlarining ruhiy jihatlarini lasavvur qilish uchun tadbirkorlar potensial qarorlarning kuchli tomoniari va kamchiliklarini aniqlashlari lozim, bu aniq qarorlarning natijalarini obycktiv baholashga yordam beradi.

Qaror qabul qiiishning «Ilmiy uslubi» shuni ko'rsatadiki, muammoni yechish va tegishli qarorni qabul qilish uchun amal qilinishi lozim bo'lgan bir nechla o'ziga xos jarayonlar mavjud. Bu jarayon. odatda, quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:

1) asosiy muammolar identifikatsiyasi;

2) muammoning asosiy sabablarini aniqlash:

3) muammoning potensial yechimini topish;

4) potensial yechimlami baholash;

5) eng yaxshi yechimni tanlash;

6) yechimni amalga oshirish, shuningdek,

7) qabul qilingan qarorning to'g'riligini aniqlash.

Bunday ratsionai yondashuv ko'pgina ish muammolarini yechishning mantiqiy va oqilona yo'li hisoblansada. «ilmiy usul» ning o'zi muammo yechimini bermaydi. Tadbirkorning yetakchilik xususiyotlari va hokimlik vakolatlari qabul qilingan qarorning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun zarurdir. Qarorni amalga oshirish uchun ma'lum qat'iylik va tashabbuskorlik zarur. Tadbirkorlar qabul qilingan qarorni amalga oshirishda kelajakdagi natijalarga ijobiy tomondan qarashlari lozim. Ular o'z qarorlarini «oldingi sana» bilan oylab o'tirishga vaqt ketkazishmaydi. Qabul qilingan qarorni amalga oshirishni boshlash bilan barcha shubhava noaniqliklar bartaraf qilinishi lozim.

Tadbirkorlar o'z harakatlarida qat'iyatli bo'lishlari iozim. Tasbkilot aniq vazifalar va aniq qo'yilgan maqsadlarga ega bo'lishi lozim. bu vazifa-maqsadlar hal qilinishi va crishilishi lozim. Ko'pgina tadbirkorlar qaror qabul qilishda qo'rquvni sezishmaydi. chunki ular omadsizlikka uchrashdan cho'chishmaydi. Ularda muvaffaqiyatga crishishning shaxsiy me'yorlari o'rnatilgan.

Tadbirkorlik faoliyatida qarorlar qabui qilish jarayoni alohida ahamiyalga ega. Shuning uchun ularning tavsifi — bu faolivatning psixologik tahlili uchun ham muhimdir. Boshqamv qarorlarini qabul qilish funksiyasi boshqaruv faoliyatining sifati va samara-dorligini aniqlovchi funksiya hisoblanadi. Tadbirkorning individual faoliyatida u markaziy o'rinni egallavdi desak. mubolag'a bolmaydi. Bir tomondan, ular barcha boshqa jarayonlar - kognitiv, regulativ, kommunikativ jarayonlarga asoslanadi, ikkinchi tomon­dan. o'zlari keyingi boshqaruv harakatlari uchun asos bo'ladi. Shuning uchun, boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonlari muammoni anglash va uni hal qilish o'rtasidagi o'ziga xos «ko'prik»ni eslatadi. ya ni holatni anglashdan unda harakat qilishga o'tishni bildiradi.

Boshqa jarayonlar boshqaruv faoliyatiga u yoki bu ko'rinishda ta'sir etsa, qaror qabul qilish jarayoni boshqaruv faoliyati samaradorligini bclgilaydi. Hokimiyatning eng asosiy «o'lchov birligi", rahbarlikning markazlashuv xususiyatini belgilovchi narsa — bu qaror qabul qilish bo'yicha vazifalarga egalik darajasidir. Qaror qabul qilishni (QQQ) o'rganishda ikki yondashuv mavjud: lashkiliy va psixologik.

Birinchi yondashuv me'yoriy tahlil uslubiyatiga asoslangan bo'lib, QQQ funksiyasini amalga oshirishning optimal tartib va usullarini ishlab chiqishga qaratilgan. Ikkinchi yondashuv tanlash jarayonlarining aniq qonuniyat va xususiyatlarini belgilashni nazardatutadi.

QQQni funksiya sifatida tashkiliy yondashuv nuqtayi nazaridan ko'rib chiqqan edik, endi uni psixologik jarayon sifatida psixologik yondashuv asosida o'rganamiz. QQQning asosiy psixologik tavsifi ari:

• QQQning individual va birgalikdagi faoliyatlarga mansubligi;

• tadbirkor (rahbar)ning marjinal mavqega cgaligi (bir tomon­dan, tadbirkorning qarori u boshqarayotgan strukttiraning vazifalari, sharoitlari, talablarini qondirishi, xodimlarning korporativ manfaatlarini aks ettirishi kcrak. Ikkinchi tomon­dan. tadbirkorning o'zi nazorat tashkilotlari talablari va top-shiriqlarini bajarishi zarur. Mana shu o'rinda tanlov maqsad va mezonlarining mos kelmaslik fenomeni manbayi vujudga keladi);

• regulativ yo'nalganlik (qarorlar faoliyatga nisbatan xizmat ko'rsatuvchi xarakterga ega);

• bosqichlilik;

• yuqori variativlik (shart-sharoitlarga ko'ra o'zgaruvchanlik);

• me'yoriy va real mazmunning farqlanishi. QQQni jarayonli tashkil etishning bosqichlari:

• muammoni aniqlash va anglash;

• QQQ vazifasi bo'yicha subyektiv tasavvurni shakllantirish (20-30 % vaqtni oladi);

• boshlang'ich bir necha muqobfllarni shakllantirish;

• muqobillarni «elakdan o'tkazish» mezonlarini shakllantirish;

• muqobillarning afzalligini baholash;

• maksimallashtiruvchi muqobilzii tanlash;

• qarorni amalga oshirish;

• qarorni amalga oshirish naiijalarini baholash;

• qarorga tuzatish kiritish.

Boshqarishda tadbirkorlik faoliyati dcyilganda. ishni lashkil etishga la'sir ko'rsatadigan shaft-sharoitlar va omijiar borligi tushuniladi. TadbirkorJik faoliyatining maqsadlari va vazifalari bevosita bozor tamoyillaridan kclib chiqadi.

Ma'lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida sotuvchilar o'z tovar-larini imkon. boricha ko'proq foyda beradigan qilib sotishga. xaridoriar esa bu tovarlanii imkoni boricha arzonroq xarid qilishga infiladi.

Bozor iqtisodiyotida davlai tomonidan ko'rsatiladigan choralar ijtirnoiy himoya. airofdagi muhit muhofazasi, inson qadrini. demokratiyani himoya qilish va boshqalarga qaraliigan bo'lishi manikin. Tadbirkorlikning muhim tomoni - lining faoliyatini boshqarib borishdir. Tadbirkorlikni boshqarish mohiyat c'tibori bitan olganda. maqsadga erishish yo'Iida qilinadigan xatti-harakatlarni jonlantirish uchun bir shaxs yoki shaxslar guru hi tomonidan boshqa shaxsga la'sir o'tkazishdan iborat.

Tadbirkorlik xavf-xatari tadbirkorning kelajagini belgilab beradigan kuchli omillar qatoriga kiradi, xavf-xatarlarni boshqarish esa tadbirkor faoliyatining «yuragi» bo'lib hisoblanadi. Tadbirkor uchun eng katta xavf-xatar bu yo'qoiish tavakkalidir. Tavakkallik:

• haqiqatda ro'y bergan hodisalaming kulilganiga nisbalan og'ishi (chetlanishi).

• tadbirkorlik g'oyasiga nisbatan biznesning rivojlanishi;

• Loyihadagi pul oqimlarining rejalashtirilgan miqdoriga nisbatan o’zgarishi:

• daromadlar yoki qo'yilgan kapital qaytishining noaniqligi yoki o'zgaruvchanligi.

Tavakkallik (xatarlar) aniq yoki noaniq moliyaviy yo'qotish sifatida quyidagilar bilan bog'liq:

• qo'yilgan maqsadning norealligi;

• 
  istiqbolli ko'rsatkichlami hisoblashdagi xatoliklar;
  

• kutilayotgan natijalarni baholashda subyektiv yondashuv.

Tadbirkor tavakkal qilar ckan voiqori foyda olish bilan bir vaqtda zarar ham ko'rib qoiish imkonini tanlaydi. Masalan:

• xizmat ko'rsatish hajmini oshirish va u bilan xizmat ko'rsatish quvvatlariga qo'shimcha investitsiyalarni jalb qilish orqali bozordagi ulushini oshirishga qaratilgan agressiv siyosat zarar ko'rish tavakkalligini oshiradi. Bozordagi holatning o'zgarishiga operatsion dastak ta'sir etadi:

• o'z kapitali rentabelligini qo'shimcha kreditiar orqali oshirishga inlilish moliyaviy barqarorlikning pasayishiga olib kelishi mumkin. Bunda moliyaviy dastak ta'sir etadi;

• zaxiralarni minimallashtirish orqali yuqori rentabellikka crishishi mumkin, lekin bunda operatsion jarayonlardagi uzilishlar tikvidlikni yo'qoiish tavakkattigini oshiradi;

• haddan ziyod zaxiralarni tashkil elish aktivlarning aylanuvchanlig; va rentabelligini pasayishiga olib keiishi mumkin.

Bundan tashqari, aktivlarga qo'yilmalardan kutilayotgan daromadlarni ololmaslik xavfi ham tavakkallik orqasidan to'g'ridan to'g'ri yo'qotish hisoblanadi. Aktivlar (aksiya) bahosining oshishi va ularni ishlatishdan olinadigan daromad foizlarining (dividend* oshishi hisobiga olinadigan daromad — o'z kapitali rentabelligining pasayishi tavakkalligini oshiradi.

Tavakkallik (xatarlar) tizimli (sistematik) va tizimsiz (nosistematik) turlariga bo'linadi.

Tizimli tavakkallik dunyoda (megoiqtisodiy xatarlar) va mamlakatda (makroiqtisodiy) ro'y berayotgan umumiqtisodiy va siyosiy ahvol, resurslar bahosining o'sishi va umumbozor miqyosida moliyaviy aktivlar bahosining pasayishi bilan bog'liq.

Tadbirkoriikni boshqarish uch jihatni o'z ichiga oladi:

«Kimni kim» boshqaradi? Bu narsa boshqaruv vazifalari, boshqaruv organlari vazifalariiiing ijrosini ta'riflaydi. Ikkinchidan. sbaxslarni va qarorlarga aloqador vositachi kishilarni kim boshqarib borishi shu yo'l bilan aniqlanadi.

Boshqaruv “qay tariqa” amalga oshiriladi va boshqariladigan kishiiarga u qay tariqa ta'sir o'ikazadi?

Boshqaruv “numa” bilan amalga oshiriladi? Tadbirkorlikni wshqarishning muhim vazifasi tadhirkorlik siyosatIni belgiiashdir. Tadbirkorlik faoliyatining siyosati barcha me'yoriy talablar va shu talabiarni amalga oshirish usulhrini o'z ichiga oladi.

Tadbirkorlik faoliyatining samarali bo'lishida tadbirkorlik muhili omillarini tadbiq etish muhim o'rinni egallaydi. Tadbirkorlik muhiti deyilganda, firmaning faoliyat ko'rsalib borishiga ta'sir o'tkazadigan va boshqaruvga oid qarorlar qabul qilishning talab etadigan shart-sharoitlar va omillar bor-yo'qligi tushuniladi. Tadbirkorlik muhitining ichki va tashqi omillari tafovut qilinadi. Ichki muhil deyilganida, firmaning olinadigan foydani ko'paytirishga qaralilgan boshqaruv mexanizmini o'z ichiga oluvchi xo'jalik faoliyati tushuniladi.

Tadbirkorlikning tashqi muhiti deyilganda raqobatchi firmaning faoliyatidan qal'i nazar. atrofidagi muhitda yuzaga keladigan, lekin uning ish olib borishiga ta'sir o'tkazadigan barcha shart-sharoitlar va omillar tushuniladi.

Tadbirkor katta foyda olish uchun quyidagi yo'nalishlarda o'z maqsadini aniqlab olishi kerak: fan-texnika sohasida - yangi mahsulotni ishlab chiqish va joriy etishni; ishlab chiqarisli sohasida texnologiya jarayonini takomillashtirish va yangi texnologiyadan foydaianish, ishlab chiqarilgan mahsulot sifatini yaxshilashni; mehnami o'tkazish, sotishda har bir mehnatga nisbatan bozor ulushini saqlab qolish va kengaytirib borishi lozim.

Boshqarishning asosiy vazifasi omillar ta'sirining tabiati va darajasini aniqlab, tadbirkorlik faoliyatining samarali amalga oshib borishi va rivojlanishini ta'minlashga qaratilgan qarorlar qabul qilishdir. Shu maqsadda tadbirkorlik muhiti omillari quyidagi jarayonlarda:

• marketing tadqiqotlari va marketing dasturlarini ishlab chiqishda:

• biznes-reja ko'rsatkichlarini ishlab chiqarishda;

• operativ boshqarishda;

• xo'jalik faoliyati natijalarini nazorat qilib borish jarayonida muntazam tahlil qilib boriladi.

Respublikamizda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdan asosiy maqsad - bozor munosabatlarni tashkil etish, bozorni turli tuman zarur tovar va xizmatlar bilan tolidirib. iste'molchilarning saralab tovar xarid qilishiga keng imkoniyatlar yaratib. pirovard natijada xalqning farovon turmush sharoitini ta'nunlashdan iborat.

Xalqimizning-farovon turmushini yaratishds, kcng iste'mol tovarlar bilan bozorni to'kin-sochin qilishda, aholign turli-tuman xizmatlar ko'rsatishni tashkil etishda tadbirkorlikning ham o'z o'rni bor. Chunki tadbirkor qancha rivojlansa, moddiy ishlab chiqarish va xizmal ko'rsatish ham shunchalik rivojlanadi.

O'zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati to'g'risida»gi Qonunida belgilanganidek, har qanday shakldagi tadbir­korlik mulk egasining shaxsan ishtirok etishiga yoki boshqa fuqarolarning mehnatini qo'llash yo'li bilan foyda olishga asoslanishi mumkin.