1-basqısh (20 minut) Ózbekstan respublikasíndaǵÍekonomikalíQ

4-basqısh (20 minut)


PIRIMQUL QODIROVTIŃ “ÁWLADLAR DOVONI”
ROMANI
Pirimqul Qodirov – tariyxshı, jazıwshı, ilim ǵayratkeri. Ol Ózbekstannıń kórkem tariyxıy ótmishiniń qayta jaratılıwına kóp kúsh hám waqıt sarplaǵan. 1981-jıl “Juldızlı túnler” romanı ushın P. Qodirovqa Hamza atındaǵı respublikalıq mámleketlik sıylıǵı berilgen. Keyin, “Ózbekstan xalıq jazıwshısı” dańqlı ataǵı menen sıylıqlanadı.
Pirimqul Qodirov 1928-jıl 25-oktyabr kúni Túrkistan taw dizbegi etegindegi Tájik SSRı Ora Tubin rayonınıń Keńkól awılında tuwılǵan. Onıń ákesi ómiriniń úlken bólegin tawlarda shopanlıq etip ótkergen hám bolajaq jazıwshınıń yadında shırsha toǵayları, dárya tik jarları hám keskin qıyalıqlardaǵı shopannıń awır miyneti mórlenip qaladı – bulardıń bári keyinirek onıń “Qara kózler” romanında óz sáwleleniwin tabadı.
P. Qodirovtıń óspirimlik jılları ayawsız urıs jıllarına tuwrı keledi. Oqıwı segizinshi klasstan toqtatıladı hám frontqa ketken úlkenler ornına P. Qodirov janajan awılındaǵı kolxozda shofyor, oraqshı, padashı bolıp isleydi. Urıs tamamlanǵannan soń ǵana ol oqıwın Tashkenttegi tayarlaw bóliminde dawam ettire aladı, keyin bolsa TashMUniń shıǵıstanıw fakultetinde oqıydı.
P. Qodirovtıń birinshi kitabı “Studentler” 1950-jıl studentlik payıtları baspada jarıq kórgen. Jas prozaiktiń talantı ziyrek jazıwshı Abdulla Qodiriydiń itibarın tartadı. Ol Qodirovtıń ustazına aylanadı hám Moskvaǵa oqıwǵa barıwdı usınıs etedi.
Ózbekstan jazıwshılar awqamı usınısı menen, 1951-jıl P. Qodirov Gorkiy atındaǵı Ádebiyat institutınıń aspiranturasına oqıwǵa tapsıradı hám dissertaciyasın tabıslı qorǵaydı. Keyin, toǵız jıl dawamında ol SSSR Jazıwshılar awqamında ózbek ádebiyatı másláhátshisi bolıp isleydi. Moskvada ótken on eki jıllıq ómiri onı ruwxıy jaqtan bayıttı. Bul jerde ol XX ásir Sovet Awqamı Kommunistlik partiyasınıń shaqırıqları menen baylanıslı úlken ózgerisleri sebepli, aktiv puqaralıq iskerligine atlanǵan jas zıyalılardıń jańa áwladı haqqındaǵı óziniń “Úsh tulpar” atlı birinshi romanın jazadı.
1958-jıl bunday romanlar sanawlı bolǵan, sol sebepli, P. Qodirov ataqlı jazıwshı Konstanin Simonov itibarın tartadı. “Úsh tulpar”dı tezlestirilgen awdarmada oqıp kórip, K. Simonov ol haqqında unamlı pikir bildiredi hám avtorǵa shın júrekten xat jollaydı. Romannıń rus tilindegi awdarması 1959-jılı baspadan shıǵarıladı hám Moskvada bolıp ótken ózbek dóretiwshilik on kúnliginde qazaq ádebiyatı ǵayratkeri Muxtar Áwezov oǵan joqarı baha beredi. Sonnan keyin “Úsh tulpar” Moskva hám Tashkentte keń túrde baspadan shıǵarıladı.
P. Qodirovtıń lawazımnan jeke mápi ushın paydalanıwshılarǵa dus kelgen taw shopanlarınıń dramatik hádiyselerine arnalǵan “Qara kózler” atlı ekinshi romanı da kitapqumarlar alǵısına sazawar bolǵan. Roman rus hám litovsk tillerine awdarılıp, Moskva hám de Kaunasta baspadan shıǵarıladı.
P. Qodirovtıń jumısshılar qaharmanlıǵına arnalǵan “Meniń ǵáziynem” povesti tiykarında “Seniń izleriń” filmi súwretke alınǵan. Sonıń menen birge, “Azatlıq” hám de “Miyras” povestleri de ekranlastırılǵan. Bul dóretpe qaharmanları ornında paxtakeshler, Metropoliten joybarlawshıları, qurıwshılar sıyaqlı zamanlaslarımız gewdelenedi. P. Qodirov qaharmanlarınıń insaniy pazıyleti olardıń miynetkeshligi, tuwrısózligi hám jámiyetimizdiń ádep-ikramlılıq jaqtan rawajlanıwı ushın intalı puqaralıq gúresinen kelip shıǵadı.
Bul sapalar, ásirese, “Almaz qamar” romanında óz kórinisin tawadı. Bul roman 1983-jıl SSSR Jazıwshılar awqamınıń sıylıǵına iye bolǵan hám 1987-jıl Vetnam tiline awdarma etilip, Xanoede baspadan shıǵarılǵan.
Universitet tálimine iye tariyxshı P. Qodirov Ózbekstannıń kórkem tariyxıy ótmishi qayta jaratılıwına kóp kúsh hám waqıt sarplaydı. Ol tárepinen 1969 -1978 jıllar “Juldızlı túnler” romanı jazılıp, kóplegen tartıslarǵa sebep bolǵan.
Тилеклес сын пикирди есапқа алған ҳалда, автор романды қайта ислеген. “Жулдызлы түнлер” көп мәрте Москвада ҳәм Ташкентте баспадан шыққан, роман, соның менен бирге, “Халықлар дослығы” журналында да баспадан шығарылған. Роман ҳинд ҳәм урду тиллерине аўдарма етилген. Соның менен бирге, қазақ, қырғыз, қарақалпақ тиллеринде баспадан шығарылған. 1981-жылы “Жулдызлы түнлер” романы ушын П.Қодировқа Ҳамза атындағы мәмлекетлик сыйлық тапсырылады.
Кишкене китап оқыўшылар ушын П.Қодиров қызықлы бағдардағы қыссалар жазған - “Акромның басынан кеширгенлери”, “Үмит” ҳәм “Яйра институтқа кирди”. Жазыўшының киши дөретпелери арасында өткир сюжетли гүрриңлери “Жан шийрин” ҳәм “Үмит” дөретпелери көпшиликке арналған. “Үмит” - орыс, украин ҳәм басқа тиллерге аўдарма етилген.
П.Қодировтың көркем тил ҳәм дөретиўшилик процесс ҳаққындағы илимий дөретпелери де белгили - олар “Әдебият теориясы” академиялық еки томлығында өзбек тилинде баспадан шыққан. П.Қодиров аўдармашылық жумысына да өз үлесин қосқан - ол өзбек тилине Л.Толстойдың “Казаклар”, М.Ю.Лермонтовтың “Бела”, Ф.Фединнинг “Биринши қуўанышлар”, түркмен жазыўшысы Х.Деряевтың “Тәғдир” романы ҳәм тәжик жазыўшысы П.Толистың “Жаз” атлы қыссасын аўдарған.
Қырық жыллық дөретиўшилик искерлиги даўамында П.Қодиров китап оқыўшылардың жоқары талабын қанаатландырыўшы китаплар жазады. Олардың ең жақсылары республика шегарасынан сыртта белгили болғанлығын “Ҳақыйқат”, “Әдебий газета” газеталари, “Жаңа дүнья”, “Халықлар дослығы” ҳәм “Әдебий айна” журналлары бетлеринде берилген баҳа тастыйықлайды.
Жазыўшылық түсиндириўлери арасында “Өзбекстан мәденияты” газетасы бетлеринде басып шығарылған Ш.Айтматовтың қысқа телеграмма тексти айрықша итибарға ылайық. Пиримқул Қодиров туўылғанының елиў жыллығында дүньяға белгили қырғыз жазыўшысы Шыңғыс Айтматов оған дос сыпатында жыллы қатнаста болып, “Биз сен менен тек ғана теңлес емес, ал пикирлеспиз деп есаплайман. Прозаң арқалы сен заманагөй өзбек әдебиятын шыңларға көтерип атырсаң”, деген.
60-жылларда Пиримқул Қодиров “Шығыс жулдызы” журналында баспадан шығарылған ҳәм китап оқыўшы тәрепинен жыллы күтип алынған “Әўладлар асырымы” атлы жаңа тарийхый романы менен қайтады.
1990-2000-жыллары П.Қодиров Өзбекстан Республикасы Олий Мажлиси Илим ҳәм мәденият комитетиниң баслығы орынбасары, баслығы лаўазымларында ислеп, мәмлекетимиздиң илим, әдебият ҳәм көркем өнери раўажланыўына үлкен үлес қосады.
П.Қодиров, дерлик, алпыс жыллық дөретиўшилик искерлиги даўамында актуал руўхый-этикалық темаларда онлаған гүрриң ҳәм қыссалар, “Үш тулпар”, “Қара көзлер”, “Жулдызлы түнлер”, “Әўладлар асырымы”, “Ана суңқар наласы” сыяқлы романлар, “Тил ҳәм халық”, “Әмир Темур тымсалы” сыяқлы тарийхый-руўхый китаплар жазып, өзбек әдебиятынан мүнәсип орын ийелеген.
П.Қодиров ғәрезсизлик жыллары, әсиресе нәтийжели дөретиўшилик етеди. Шебер қәлем ийесиниң жарқын дөретпелери халқымыздың бай өткен заманы, атақлы бабаларымыздың турмысы ҳәм дөретиўшилигине, баҳасыз мийрасларымыздың әҳмийети ҳәм орнына арналған, оның заманласларымыздың мәртлик мийнети, мәмлекетимизде жүз берген түпкиликли өзгерислер ҳәм жаңаланыўлар ҳаққындағы публицистикалық мақалалары кең көпшиликтиң тән алыўына ылайық табылған.
П.Қодиров теңсыз жазыўшы, инталы шөлкемлестириўши сыпатында миллий идея принциплерин кең нәсиятлаў, жасларды Ўатанға муҳаббат ҳәм садықлық руўхында тәрбиялаў мақсетинде тынымсыз мийнет еткен. Соңғы жыллары ол Өзбекстан Жазыўшылар аўқамында проза бойынша басшы болып ислеген. Ол көплеген жас талант ийелери ушын қатал ҳәм меҳрибан устаз болған.
Pirimqul Qodirovtıń ózbek ádebiyatı hám mádeniyatı rawajlanıwı aldındaǵı xızmetlerin mámleketimiz tárepinen múnásip túrde bahalanǵan. Ol “Ózbekstan Respublikasında xızmet kórsetken mádeniyat xızmetkeri” hám “Ózbekstan xalıq jazıwshısı” ataqlarına iye bolǵan, Ózbekstan Respublikası Mámleketlik sıylıǵına ılayıq tabılǵan, “El-jurt húrmeti” hám de “Ullı xızmetlerin ushın” ordenleri menen sıylıqlanǵan.
Ózbek ádebiyatı hám mádeniyatı 2010-jıl 21-dekabry kúni awır joǵaltıwdı bastan keshirdi, ómiriniń 82-jılı Ózbekstan xalıq jazıwshısı dúnyadan kóz jumdı.
Pirimqul Qodirov kórkem dóretiwshiliginiń tiykarın gúmansız tariyxıy temalar quraydı. Hátte házirgi kúnde milliy-ruwxıy, kórkem oylaw izbe-izliligi talap etip atırǵan temalardan biri bul tariyxıylıq bolıp tabıladı. “Yulduzli tunlar”, “Avlodlar dovoni”(“Humoyun va Akbar”) romanları sol tariyxıy temadaǵı kem ushıraytuǵın dóretpeler.
“Avlodlar dovoni” tariyxıy romanında da tariyxıy adamlardıń turmısı súwretlenip, sociallıq ortalıq hám túrli qarama-qarsılıqlar, shárt-shárayatlar menen baylanıslı halda, olardıń kórinisi ashıp barıladı
Roman orayında tariyxıy shaxslar Humoyun hám Akbar kelbeti turadı. Dóretpe mazmunı hám syujetin qáliplestiriwde tipik kórkem toqımalar tiykarǵı estetik wazıypanı atqarǵan. Sebebi shıǵarmadaǵı barlıq obrazlar, kórkem ádebiyatqa baylanıslı tip Akbarshoh átirapına toplanıp kórkem ortaqlıqtı quraydı. Romandaǵı tariyxıy shaxs dinge sıyınıw Said Xalil hám Humoyun ortasındaǵı múnásibetler, Humoyun hám Sherhon baylanıslarında, Akbar hám Salim ata (Nizom suwshı ), sonıń menen birge, Akbar hám Bayramxon múnásibetleri súwretlerinde isenimli kórkem toqımalar qollanılıp kitapqumar kóz aldında tariyxıy adamlardıń ruwxıy kórinisin jallandıra alǵan. Avtor Akbar xızmetinde, oy-qıyallarında, ruwxıy halatı mudamı tariyxıy haqıyqattı bórtirip beriwge háreket etedi.
P.Qodirovtıń “Avlodlar dovoni” (“Humoyun hám Akbar”) romanında waqıyalardıń keskinlesiwi procesinde qaharman kewilindegi sezimler ortalıq hám shárayat tásirinde payda bolıwı Humoyun, Akbar, Xonzoda begim, Homida bonu, Bayramxon monologları arqalı beriledi.
“Ol birdan qayin atası aytqan sózlerdi esledi: barlıq bani adamzat bir Adam Ato hám Momo Hawadan tarqaǵan bolsa, mıń jıllar aldın, otqa sıyınıwshılıq dáwirlerinde, Jodha Baynıń ariy babaları menen boburiylerdiń uzaq áwladları qońsı-qoba, quda táreptiń aǵayinleri bolıp jasaǵanlarına nege iseniw múmkin emes? Kelin-kúyewdi ot átirapında aylandırıw ádeti túrkiy xalıqlarda da bar-ǵo”. (382-bet)
Bul monolog - talqılawda jazıwshı tiliniń ańlatıw usılı oǵada sap hám taza. Monologtıń soraw-juwap usılında beriliwi Akbardıń ideologiyalıq maqsetlerin jáne de keńirek ashıp beredi. Akbar hind qızı Jodha Baydi janınan artıq jaqsı kóredi. Lekin eki súygen kewildiń murat-maqsetlerine jetiwi ushın olardı bir zat qıynaydı. Ol Akbardıń islam dinine tiyisliligi hám Jodha Bayniń hind háykel qudaylarına sıyınıwı. Bunnan basqa da Akvardıń sanasında bul pikirdiń keshiwine sebep, eger de ol hind qızına úylense saraydaǵı dinge sıyınıw ulamaları parasatı kúsheytip, onıń basına mıń-mıńlap táshwishler keltiriwi hám hátte xalıqtı oǵan qarsı qozǵawı da múmkin.
“Avlodlar dovoni” romanında avtor Pirimqul Qodirov tariyx haqıyqatların dóretiwshilik penen analiz etip, keleshekke tiyisli táreplerin hám olardı Humoyun hám Akvar kórkem tiplerde ashıp bergen. Tariyxtıń búgingi kúnimiz ruwxıy mútájlikleri menen baylanıslı táreplerin jaqsı ańlaǵan avtor shahlar ádebiy tiplerin jaratıwda kórkem psixologizm qurallarınnan orınlı hám ónimli paydalana alǵan.