1-basqısh (20 minut) Ózbekstan respublikasíndaǵÍ ekonomikalíQ

4-basqısh (20 minut)
KEŃESBAY KÁRIMOV «ZARDUSHT» SHÍǴARMASÍ
Jazıwshınıń 2018-jılı “Zardusht” romanı (Nókis, “Bilim”) basılıp shıqtı. Onda ápsanawiy payǵambardıń ótmishi búgingi zaman waqıyaları menen parallel súwretlengen.

Jazıwshı romanda syujet birneshe baǵdarda rawajlandıradı. Syujettiń rawajlanıwı arqalı personajlardıń is-háreketleri kórinedi, olardıń kelbeti, xarakteri ashıladı. Romannıń syujeti eki baǵdar boyınsha háreket etedi. Olar:

1. 
   Ótmishtegi payǵambar Zardushttıń átirapındaǵı waqıyalar;
   
2. 
   Házirgi turmıstaǵı amerikalı Jon átirapındaǵı waqıyalar.
   

Dáslepki baǵdarda payǵambar Zardushttıń (Maguptanıń) tuwılıwı, er jetiwi, álem sırların úyreniwi, ilahiy otqa iye bolıwı, dushpanları menen gúresi, óz yashtların qońsı qáwimlerge en jaydırıwı, aq túyege minip elinen bas alıp ketiwge májbúr bolıwı hám máńgilikke qádem qoyıwı sıyaqlı waqıyalar sóz etiledi. Bul waqıyalar romanda óz aldına kompoziciyalıq bólim kórisinde berilgen.

Romannıń “Tuwılıw” bóliminde Oks dáryası saǵasınan baslap Varokusha teńizine quyar jerge shekemgi aralıqta jaylasqan Xuvarno wálayatında jasawshı spitama qáwimleriniń turmısı, sol jerdiń tábiyatı sóz etiledi. Sharwashılıq penen shuǵıllanıwshı spitama qáwimleriniń turmısı Oks dáryası menen baylanıslı ekenligi, Xuvarno úlkesiniń tábiyatı haqqında maǵlıwmat beriwshi bul bólim romannıń ekspoziciyası esaplanadı. Bunda Zardushttıń tuwılıwı ilahiy hádiyse sıpatında súwretlenedi: “Mehriban Mitra quyash arbasın Xuvarno wálayatı betke burǵan bir kúni, Nawrız qarsańında Aqshadáryaǵa jaqın jerdegi kóldiń boyına kendir torqasınan toqılǵan uzın kóylek sırtınan qoy terisinen tigilgen jeńsiz ton kiygen hayal aqırın júrip kelip toqtadı....

– O Mitra! – dep ıńırandı hayal...

Hayaldıń tabanı astındaǵı muzlaǵan jer jumsarǵanday túyildi. Átirap tezlik penen jasıl túske enip barmaqta, maysalar topıraqtı jarıp shıǵıp nurǵa talpınbaqta edi. Tańǵı samal menen shaypatılǵan suw betinde payda bolǵan tolqınlar hayaldıń ayaqların juwıp, izge shegindi. Ol bir-eki qádem taslaǵan edi, házir ǵana salqınlıǵı jeti júyresinen ótip, tońdırǵan muzı erigen suw áptapta turıp qızǵan tas kibi tabanına jaǵımlı tiyip, denesine ráhát baǵıshladı”¹.

Romannıń keyingi bólimlerinde Axuramazda, Mitra, Axriman sıyaqlı diniy-mifologiyalıq obrazlar ortasındaǵı gúres sóz etiledi. Bul gúreske endi Zardusht ta qosıladı. Ol Axuramazda – Jaqsılıq qudayı tárepinde turıp, adamlardı jaqsılıqqa shaqıradı. Bunı ol adamlar arasında yashtlar kórinisinda tarqatadı:

• 
  Nelerge ámel qılmaq kerek?
  
• 
  Niyetiń pák bolsın.
  
• 
  Taǵı?
  
• 
  Yaxshı ámeller qıl!²
  
• 
  Durıs niyet qıl, pikiriń-oyıń izgu bolsın.
  
• 
  Sóziń izgu bolsın.
  
• 
  Adamlarǵa jamanlıq qılma.
  
• 
  Suwdı israp qılma, iplaslama.
  
• 
  Haywanlarǵa zulımlıq qılma.³
  

Varokusha teńiziniń arǵı jaǵında tur qáwimleri Zardushttıń Axuramazdanı ulıǵlap júrgenligin esitip, bul dindi qabıllaǵan suǵdlar ústine júris qılmaqshı boladı. Olar Zardushttı qolǵa túsiriwdi maqset etedi. Zardusht aq túyege minip kózden ǵayıp boladı. Ol Baktr patshalıǵına kelgende sak qáwimleri tárepinen óltiriledi.

Romannıń ekinshi syujetlik baǵdarı amerikalı Jonnıń átirapında júz beretuǵın waqıyalar menen baylanıslı. Bunda Jon Zardushtqa baylanıslı tilsimlerdiń sırın biliw maqsetinde Orta Aziyaǵa, sonıń ishinde Qaraqalpaqstannıń Xuvarno pansionatına kelgen. Ol bul jerge jetip kelgenge shekem birqansha waqıyalardı basınan keshirgen bolıp, pansionatta ol Gúlnihal ismli qızǵa ashıq boladı. Gúlnihaldıń, onıń anası Zulayxanıń ótmishi pansionat xojayını Yakubbay menen baylanıslı jaǵdayda sóz etiledi. Waqıya Yakubbayǵa tiyisli kólden Hubbidiń (yarım adam, yarım balıq kórinisindegi ápsanawiy maqluq) tabılıwı menen baslanadı. Bul maqluq hámme sıyaqlı Jonda da qızıǵıwshılıq oyatadı. Hubbidiń kim ekenligi romannıń “Spitamaǵa qaytıw” bóliminde bılayınsha keltirilgen:

• 
  Sizlerdi apattan qutqarǵan kimler?
  
• 
  Hubbi qutqardı. Ol jalǵız ózi júzip júredi.
  
• 
  Húbbi kim? – soradı Magupta darǵadan.
  
• 
  Ol ma? Ol qúdiretli balıq adam. Suwǵa ǵarq bolǵanlardıń qutqarıwshısı.
  
• 
  Ol ne ushın adamlardń qutqarıp júredi?
  

Maguptanıń qızıǵıwshılıǵında shek joq, dúnyanıń tilsimlerin bilip alıwǵa asıqpaqta edi.

– Onıń sebebi bar,– dedi darǵa. Qandarǵada jasaytuǵın úsh baslı ajdar hár dayım Anaxitanıń jaqsılıqların joqqa shıǵarıp, adamlardı iyrimine tartıp, nabıt etiwge urınadı. Al, Hubbi adamlardı qutqarıp, óz anası bolǵan Anaxitanıń dańqın asırıp júredi⁴.

Bunnan keyin syujettiń rawajlanıwı pansionat xojayını Yakubbaydıń eske túsiriwleri menen dawam etedi. Yakubbaydıń jaslıǵında Zulayxaǵa kewil qoyıwı, biraq jetise almawı, Zulayxanıń qızı Gúlnihaldı óziniń qızı dep gúmanlanıwı, qızdıń balası Jahangir menen múnasibetlerine qarsılıq bildiriwi, bunıń nátiyjesinde áke menen bala ortasında konflikttiń shiyelenisiwi h.t.b. sıyaqlı qızıqlı waqıyalar roman syujetin ele de tartımlı etedi.

Roman kompoziciyalıq jaqtan “Tuwılıw”, “Tilsim izlegen Jon”, “Axuramazda tawlar artına ketkende”, “Pansionatta”, “Yakubbay”, “Qorǵanlar alabında”, “Alıstan kelgen xabar” h.t.b. sıyaqlı birneshe bólimlerden turadı. Bunda áyyemgi zaman waqıyaları menen házirgi turmıs parallel tárizde súwretlenedi.

Jazıwshı Zardusht penen Jondı bir-birine salıstıradı. Ekewi de óz ómir jollarında qıyınshılıqlarǵa ushıraydı., qiyanetlerdi basınan keshiredi (Zardushtqa óz mápin oylawshı hár qıylı patshalar, qáwimler, jańalanıwlarǵa qarsı shıǵıwshı adamlar, al Jonǵa óz dosları, ómirlik joldası qiyanet etedi). Biraq olar óz maqsetlerinen qaytpaydı. Zardushttıń ullı maqsetti – adamlardı jaqsılıqqa shaqırıw, olardıń turmısın jaqsılandırıw, ómirdiń, jasawdıń mazmunın túsindiriw, sonday-aq, hár túrli dinlerge sıyınıwshı, sonıń nátiyjesinde bárha biri-birine qarsı bolǵan qáwimlerdi birlestiriwdi maqset etedi.

Romannıń baslı qaharmanlarınan biri esaplanǵan Jonnıń maqseti reallıq, kúndelikli turmısqa baylanıslı ekenligi menen ózgeshelikke iye bolıp keledi. Ol ómiri dawamında qıyınshılıqlarǵa jeńilmeydi, olarǵa qarsı gúresedi, ózligin saqlap qalıwdı maqset etedi. Onı Zardushttiń dini, táliymatları qızıqtıradı, sebebi onıń kewlinde sol yashtlarǵa sadıqlıq, olarǵa ámel qılıp jasawǵa urınıw maqseti ornalasqan. Bul obrazlar arqalı jazıwshı adam ómirde óz maqsetinen sheginbewi, alǵa háreket etiwi, qıyınshılıqlardan qorqpawı, ózinde erk kúshin payda etiwi, sol arqalı hárqanday jaǵdayda óziniń insan ekenligin umıtpawı kerek degen ideyanı basshılıqqa aladı. Bul ideyanıń dárekleri zardushtlik dininiń muqaddes kitabı “Avesto”ǵa barıp taqaladı.

Zardusht táliymatınıń tiykarı – adam probleması esaplanadı. Onda keltiriliwinshe adamlar jaqsılıq hán jamanlıq jolın ózleriniń qálewlerine qaray tańlap aladı. Zardushttıń pikirinshe, durıs turmıs tárizi tınısh miynetten ibarat. Adamlar óz mápleri ushın jamanlıqlarǵa jol qoymawı lazım.

Sonday-aq, romanda ádebiy-tariyxıy dárek sıpatında “Avesto” yashtları da keltirilip ótilgen. Máselen: “Quyashtıń jerdegi tımsalı otdur. Ol quyash batıs taman, óziniń jataǵına jasırınǵanda adamlarǵa jaqtılıq hám jıllılıq inam qılmay ma?” “Adam balası ushın eń qádirdan zat adamdur. Ulǵa anadan, anaǵa ulda, ákege perzentten, perzentke atadan artıǵıraq ne bar?”

“Axriman tımsalı nelerde kórindi?

• 
  Suwıqlıqta
  
• 
  Qarańǵılıqta
  
• 
  Jawızlıqta
  
• 
  Satqınlıqta
  
• 
  Jamanlıqta
  
• 
  Aldawda
  
• 
  Buzıq niyette
  
• 
  Israpxorlıqta
  
• 
  Aytqan sózine ámel qılmawda
  
• 
  Yaman peyilde
  
• 
  Oba keselinde”
  

“Júregińdi pák usla. Pák júrekte taza ámeller boladı⁵”

Bul pikirler “Avesto” da bılayınsha beriledi:

“Ey Ezgu niyat! Kimdir ulki sendandir. Kim ul insoniyatga madad berguvchi zot.

• 
  Ey, Ezgu niyat! Ularga shunday nusrat bergim, yaxshi turmush va shodmonlik hamroh bólsin!
  
• 
  Ey, Mazda! Men ham uni Sen Yaratgan zotlarning eng uluǵi deb bilgayman⁶”
  

Demek, jazıwshı romannıń ideya-tematikasın, problematikasın bayanlawda tariyxiy (“Avesto” hám tariyxiy jılnamalardan), tariyxiy-ádebiy (“Avesto” yashtlarnan), folklorlıq (ápsanalar, ańızlar) dáreklerden paydalanadı.

Jazıwshı realistlik obrazlardan házirgi real turmıstaǵı waqıyalardı, adamlardıń psixologiyasın, oy-pikirlerin, jasaw tárizin beriw maqsetinde nátiyjeli paydalanadı. Bunda Yakubbay obrazı da úlken áhmiyetke iye bolıp, onıń xarakterin ashıwda avtor eske túsiriwlerden paydalanadı. Bul obraz aldıńǵı turmıs penen házirgi kúndi salıstırırw maqsetinde jaratılǵan bolıp, burın jarlılıqta, jetimlikte kún keshirgen Yakubbay kóp qıyınshılıqlardı basınan keshiredi.“Avesto” daǵı miynet teması, onıń adamdı páklewshi kúsh ekenligi haqqındaǵı táliymattı avtor Yakubbay obrazı mısalında ashıp beredi. Mifologiyalıq obrazlarǵa qudaylardıń obrazların kiritiwimizge boladı. Bunda zardushtlik dinniń qudayları menen birge sak qáwimleri sıyınatuǵın Kók táńri obrazıda berilgen. Romandaǵı konfliktlerden biri usı qudaylar ortasındaǵı qarama-qarsılıqtan kelip shıǵadı: “Maguptanıń Axuramazdanı ulıǵlawshı dini haqqındaǵı gápler Varokusha teńiziniń átirapındaǵı sheksiz dalalardı jaylaǵan turlar jerine barıp jetti.

– Olar biziń Kók táńrimizdi tanımaqshı emes pe? – qáhárlendi ákesiniń ornına taxtqa otırǵan turlar húkimdarı. Axuramazdanı ulıǵlawshınıń atı kim eken?

– Magupta..... desti átiraptaǵılar.

Oń qolın belindegi qılıshına alıp barǵan turlar húkimdarı ótmishti esledi.....

– Suǵdlar tez arada Axuramazda menen Maguptanıń atın umıtıp, Kók táńrimizdi eske alatuǵın boladı. Olar jaqqan qásiyetli ottı sóndiremen,– dedi ǵázepli húkimdar⁷”. Zardusht romanda ápsanalıq obraz dárejesine kóteriledi. Negizinen alǵanda, “Avesto”da ol romandaǵıǵa salıstırǵanda reallıqqa birqansha jaqın bolıp keledi. “Avesto”nıń Yasht kitabında ol bılayınsha berilgen:

“Mitra hám Axuramazda dúnyanı jalǵannan, jamanlıqlardan qorǵaydı. Olar aspanǵa Quyashtı alıp shıǵadı. Zaradushtra ǵa Mitranıń názeri túsedi. Ol óz qáwimine Mitra hám Axuramazdanıń táriypin jetkeriwshi, onı ulıǵlawshı elshi bolıp saylanadı⁸”. Bul jaǵınan ol basqa da payǵambarlarǵa júdá jaqın bolıp keledi.

1 Кəримов К. Зардушт. Нөкис, «Билим», 2018, 4-5-б.

2 Sonda, 211-b.

3 Кəримов К. Зардушт. Нөкис, «Билим», 2018, 212-b.

4 Кəримов К. Зардушт. Нөкис, «Билим», 2018, 64-b.

5 Кəримов К. Зардушт. Нөкис, «Билим», 2018, 212-б.

6 Авесто.Тарихий-адабий ёдгорлик. Ясна, 29-ҳот. Тошкент, «Шарқ», 2001, 10-б.

7 Кəримов К. Зардушт. Нөкис, «Билим», 2018, 213-б

8 Авесто Яшт китоби. Тошкент, «Шарқ»,2001, 4-б.