1-basqısh (20 minut) Ózbekstan respublikasíndaǵÍ ekonomikalíQ

2-basqısh (20 minut)
USÍ HÁPTE “XABAR HÁM KURATORLÍQ SAATÍ” SABAQLARÍN ÓTKERIW USHÍN TAYARLANǴAN JÁRDEMSHI MATERIALLAR

Tema: “Jańa Ózbekstan úshinshi renessans bosaǵasında : tariyx hám búgin. Imam at-Termiziy - ullı qánige hám jetik alım”
IMAM AT-TERMIZIY – ULLI QÁNIGE HÁM JETIK ALIM
Orta ásirlerde jasaǵan kóplegen ilimpazlar ilim-pánniń túrli tarawlarına tiyisli dúnyalıq ilimler menen birge diniy ilimler rawajlanıwına da úlken itibar bergen. Bul bolsa diniy ilimler jámiyet rawajlanıwında, insanlardıń jetilisiwi hám dúnyaǵa kózqarası qáliplesiwinde ayrıqsha áhmiyetke iye.

Álemge belgili áhmiyetke iye shıǵarmalar jaratqan ullı alımlardan biri - ataqlı muhaddis (hádis ilimi alımı) Abu Isa Muhammad at-Termiziy bolıp tabıladı. Onıń tolıq atı Abu Isa Muhammad ibn Savra ibn Musa ibn ad-Dahhok as-Sullamiy (ómiriniń aqırlarında kózi ázzi bolıp qalǵanlıǵınan ad-Dariyr laqabı menen de atalǵan) at-Termiziy bolıp, ol musılmansha jıl esabı esabında 209 (eramızǵa shekemgi 824) jılda Termizde, onsha bay bolmaǵan shańaraqta tuwıldı. Oraylıq Aziyalı ataqlı alım hám tariyxshı Abu Saad Abdulkarim as-Sam'oniy (113/1167) “Al-Ansob” atlı shıǵarmasında jazıwınsha, at-Termiziy Buǵ (házirgi Sherobod rayonı) awılında qaytıs bolganı ushın onıń atına al-Buǵiy laqabı da qosılǵan. Onıń jaslıq jılları Termiz qalasında ótip, dáslepki maǵlıwmattı da sol qalada alǵan. Mısalı, jazba derekler hám tariyxıy buyımlar kórsetiwinshe, orta ásirlerde Termiz de Oraylıq Aziyanıń Úrgenish, Buxara, Samarqand sıyaqlı ilim hám mádeniyatı rawajlanǵan qalalarınan biri bolǵan. Mine sonday mádeniy ortalıqta ósken at-Termiziy jaslıǵınan túrli ilimlerdı iyelewge zor qızıǵıwshılıq penen umtılǵan. Balalıǵınan oǵada ziyrekligi, yadlaw qábiletiniń kúshliligi hám kem ushıraytuǵın qábileti menen óz qatarınan ajralıp turǵan at-Termiziy diniy hám dúnyalıq pánlerdi, ásirese, hádis ilimin ayrıqsha qızıǵıwshılıq menen iyelegen jáne bul boyınsha óz bilimlerin turaqlı asırıw ushın kóplegen Shıǵıs mámleketlerin zıyarat etken. Atap aytqanda, ol uzaq jıllar Irakta, Isfahan, Xorasan, Mekke hám Madinada jasaǵan. Kóp jıllar dawam etken saparlarında at-Termiziy ilim-pánniń túrli tarawlarınan – ilim al-qiroat, ilim al-bayan, fiqh, tariyx, ásirese, ózi jaslıǵınan háwesker hádis iliminen óz dáwiriniń iri ilimpazları - ataqlı muhaddislerinen tálim aladı. Onıń ustazlarınan Imam al-Buxoriy, Imam Muslim, Imam Abu Davud, Qutayba ibn Sáiyd, Is'hoq ibn Muso, Mahmud ibn Ǵaylon hám basqa ataqlı muhaddislerdi kórsetiw múmkin. Dereklerde jazılıwınsha, hádislerdi toplawda hám úyreniwde at-Termiziy hár bir qolay pursattan ónimli paydalanǵan. Ol jolda, saparda bolǵanda da yamasa bir orında turaqlı turǵanda da óz ustazlarınan, ushıratqan áńgimeshilerinen esitken hádislerdi tezlik penen jazıp alıp, olardı tártipli túrde bólek-bólek belgilep barǵan.

Óz dáwiriniń jetik muhaddis alımı retinde belgili at-Termiziy kóp shákirtlerge ustazlıq etken. Hádis ilimindegi onıń shákirtlerinen Makhul ibn al-Fadl, Muhammad ibn Mahmud, Jupar, Hamad ibn Shokir, Abd ibn Muhammad an-Nasafyun, al-Haysam ibn Kulayb ash-Shoshiy, Ahmad ibn Yusuf an-Nasafiy hám Abul Abbos Muhammad ibn Mahbub al-Mahbubiylerdi atap ótiw múmkin. Músápirshilikten qaytqan at-Termiziy óz jurtında iri muhaddis alım retinde dańq shıǵardı hám dóretiwshilik jumıs, shákirtler tayarlaw menen bánt boldı. Ol 279 musılmansha jıl esabı (eramızǵa shekemgi 892) jılda Termizden uzaq bolmaǵan Buǵ awılında qaytıs boladı hám bul jerge kómiledi.

Óz dóretiwshilik hám ilimiy jumısı dáwirinde at-Termiziy bir qansha dóretpeler jarattı, olardıń kópshilik bólegi tikkeley hádislerge arnalǵan. Gáp sonda, Islam dini shegaralarınıń keńeyiwi, onıń nızam-qaǵıydalarına tiykarlanǵan jámiyet rawajlanǵan tárepke hár túrli jańa ideologiyalıq oy-órisler hám kórsetpelerge mútájlik barǵan sayın kúsheygen. Usınıń nátiyjesinde de barlıq táreplerden úlgili esaplanǵan payǵambar Muhammad alayhissalamnıń ózleri aytqan ibratlı násiyatlar, diniy, etikalıq máselelerge tiyisli pikirleri, kórsetpeleri hám de payǵambar alayhissalam turmısı, iskerligi jóninde úrim-putaqları, sahabaları, jaqın áskeriy xızmette bir sapta bolǵanları aytqan gúrriń hám ráwiyatları - hádislerdi toplaw keń kólemde háwij alǵan. Soǵan baylanıslı, islam táliymatında hádisler Qurannan keyin turatuǵın derekler esaplanadı. Islam ulamaları ortasında dáslepki dáwirden baslap hádislerdiń durıslıǵı, olardı isenimli dereklerge tiykarlanıwına úlken itibar berilgen. Mısalı, sol dáwirdiń ózinen baslap-aq anıq emes, hátte jasalma hádisler de el arasında tarqay baslaǵan. Sol waqıtlarda olar qayta-qayta tekserilip, alımnıń miyneti nátiyjesinde tiykarǵı halına qaytarılıp, jazba túrde belgilengen. Nátiyjede islamtanıwshı kórnekli alımlar arasında isenimli derekler tiykarında toplanǵan hám tártipke keltirilgen altı hádisler toplamı (As-sihoh as-sitta) avtorları eń abıroylı dep tán alınǵan. Mine, sol kórsetilgen belgili alımlardan biri - Imom at-Termiziy bolıp tabıladı.

At-Termiziy qálemine tiyisli dóretpelerdiń kópshiligi bizge shekem jetip kelgen. “Al-jomiʼ” (“Jaʼmlovchi”). “Ash-shamoil an-nabaviya” (“Paygʻambarning alohida fazilatlari”), “Al-ilal fi-l-hadiys” (“Hadislardagi ogʻishishlar”), “Risola fi-l-xilof va-l-jadal” (“Hadislardagi ixtilof va bahslar haqida risola”), “At-tarix” (“Tarix”), “Kitob az-zuhd” (“Taqvo haqida kitob”), “Kitob ul-asmo va-l-quna” (“Ismlar va laqablar haqida kitob”) sıyaqlı dóretpeler usılar qatarına kiredi.

At-Termiziydiń dóretpeleri ishinde eń belgilisi, gúmansız, “Al-jomi” bolıp, aldın aytıp ótkenimizdey, payǵambar alayhissalomǵa tiyisli altı isenimli hádisler toplamlarınan biri bolıp tabıladı. Bul dóretpe ilimiy ádebiyat hám dereklerde “Al-jomiʼ al-kabir” (“Katta toʻplam”), “Al-jomiʼ as-sahiyh” (“Ishonchli toʻplam”), “Jomiʼ at-Termiziy” (“Termiziy toʻplami”), “Sunan at-Termiziy” (“Termiziy sunnatlari”) atı menen de atalıp, payǵambar alayhissalom ómiri hám xızmetine tiyisli áhmiyetli dereklerden esaplanadı.

At-Termiziydiń belgili táliflerinen taǵı biri “Ash-shamo-il an-nabaviya” (“Paygʻambarning alohida fazilatlari”) bolıp, bazı bir dereklerde “Ash-shamoil fi shamoil an-nabiy sallolohu alayhi vasallam” atı menen de keltirilgen. Atınan da kórinip turıptı, bul dóretpe payǵambar alayhissalomnıń jeke ómiri, ol insannıń ájayıp pazıyletleri, ádetlerine tiyisli 408 hádisi sharifti óz ishine qamraǵan derek bolıp tabıladı. Bul jerde sonı da atap ótiw kerek, payǵambar alayhissalomnıń pazıyletleri, ádetleri haqqındaǵı hádislerdi toplaw menen júdá kóp alımlar shuǵıllanǵan jáne bul túrdegi hádisler hár túrli kitaplardan orın alǵan. Lekin at-Termiziy shıǵarmasınıń abzallıǵı sonda, ol hádislerdi úzliksiz túrde toplap, arnawlı bir tártipke salǵan hám pútin bir kitap túrine alıp kelgen. Muhammad alayhissalomnıń ómirine tiyisli áhmiyetli derek sıpatında “Ash-shamoil an-nabaviya” áyyemgi islamtanıwshı ilimpazlar, izertlewshilerdiń dıqqatın ózine tartıp keldi. Arab tilinde jazılǵan bul shıǵarmaǵa bir qansha túsindiriwler de jazılǵan. Sonıń menen bir qatarda bul miynettiń tili oǵada ápiwayılıǵın da aytıp ótiw orınlı. Dóretpeniń parsı hám túrk tillerine awdarma jasalıwı da oǵan bolǵan qızǵıwshılıǵınıń úlken ekenliginen dárek beredi.

“Ash-shamoil an-nabaviya” nıń birinshi bóliminde keltirilgen hádisi sharifler payǵambarımız sallallohu alayhi vasallamnıń sırtqı kórinislerine, ekinshi bólimde keltirilgen hádisi sharifler bolsa ishki dúnyası, pazıyletlerin bayan etiwge baǵıshlanǵan.

“Ash-shamoil an-nabaviya” nıń XVI ásirge tiyisli bir qoljazbası Tashkentte, Ózbekstan musılmanları mákemesi kitapxanasında saqlanıp atır. 1980-jılda Tashkenttegi Diniy basqarma buyırtpası menen “Ash-shamoil an-nabaviya”nıń bul qoljazbası ofset usılında baspadan shıǵarılǵan bolıp, oǵan qısqasha sóz bası Orta Aziya hám Qazaqstan musılmanları Diniy basqarması komissiyasınıń burınǵı baslıǵı, marhum muftiy Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon háziretleri tárepinen jazılǵan.

“Ash-shamoil an-nabaviya” sońǵı jıllarda da Tashkentte bir neshe márte baspadan shıǵarıldı. Bunnan tısqarı alımnıń 1200-jıllıq yubileyi (1990) múnásibeti menen gazeta hám jurnallarda ol haqqında kóplegen maqalalar jarıq jórdi.

Juwmaqlap aytqanda, ullı watanlasımız Abu Iso Muhammad at-Termiziy bizge bay hám úlken ilimiy miyras qaldırǵan. Tilekke qarsı, házirshe bul biybaha miyraslar respublikamızda jeterli dárejede úyrenilgen joq. Keń jámáátshilik te onıń ómiri hám dóretiwshiligi haqqında oǵada az maǵlıwmatqa iye.