1-basqısh (20 minut) Ózbekstan respublikasíndaǵÍ ekonomikalíQ

Ǵaybulla As Salam.
Milliy ǵárezsizlik ideyalarına shaxstıń isenimi, bekkem erki onıń Zıyanlı ta’sirlerge qarsı immunitettiń deregi esaplanadı. Bunday Zıyanlı tsirta’sirlerge qarsı immunitetke iye bolǵan shaxs jat ideologiyalar tásirine berilmeydi, sebebi milliy ǵárezsizlik ideyası Zıyanlı tsirlerge qarsı immunitetti qáliplestiriwde ózine tán imkaniyat hám ózgesheliklerge iye.
Zıyanlı ta’sirlerge qarsı immunitet milliy ǵárezsizliktiń artıqmashlıqlarına bolǵan isenimine qurıladı. Bul isenim bolsa isendiriw, túsindiriw nátiyjesinde payda boladı. Máselen, Ózbekstan-dúnyawiy (civilizaciyalıq) mámleket. Dúnyauiy mámlekettiń tiykarǵı principleri, artıqmashlıqları olardı diniy mámleket penen salıstırǵanda ǵana keń hám tolıq túsiniklerdi beredi. Bul dúnyawiy milliy-demokratiyalıq dúzimniń mánisi hám abzallıqların ańlap jetiwge alıp keledi. Progresstiń «ózbek modeli» rawajlanıwdıń ulıwma nızamlıqların hám de basqa mámleketlerde júz berip atırǵan processler, waqıyalardı salıstırıp, ańlap jetiwge imkan beredi.
Demek, Zıyanlı ta’sirlerge qarsı immunitetti qáliplestiriw belgili jaǵdayda insannıń ózi, xalqı, Watanı mápleri birliginen kelip shıǵıp, jat ideyalarǵa qarsı tura alıw tájriybesi bolıp sanaladı.
4-basqısh (20 minut)


ALIShER NAWAYÍ ǴÁZZELLERI
Alisher Nawayı-túrkiy xalıqlardıń eń kórnekli, eń súyikli, danıshpan shayırlarınıń biri. Ol túrkiy xalıqlar ádebiyatınıń házirgidey milliy ádebiyatlarǵa bólinbey ele pútin ádebiyat bolıp turǵan waqtındaǵı ullı shayırlardıń biri. Usı kóz-qarastan Alisher Nawayını milliy ádebiyatlar bolıp qáliplesip ketken ózbek, túrkmen, qaraqalpaq, qazaq, azerbayjan, tatar ádebiyatlarınıń ullı klassik shayırı dep esaplawǵa boladı. Sebebi bul atap ótilgen ádebiyatlardıń hár biri Nawayınıń joqarı dárejedegi kórkem ádebiy tilinen, bay obrazlarınan, tereń gumanistlik ideyalarınan azıqlanıp ósti hám qáliplesti.
Nawayı jasaǵan XV ásirdiń ekinshi yarımında Herat, Samarqand, Buxara h.b. qalalarda joqarı rawajlanǵan ádebiy hám mádeniy ortalıq boldı. Shayırlar, alamlar, ulamalar, kórkem óner iyeleri kútá kóp boldı, olarǵa qalıs qáwenderlik etetuǵın mádeniyatlı adamlar da barshılıq ediyu Heratta Nawayınıń zamanlasları ullı ustaz shayırlar Abduraxman Jamiy (1414-1492), Lutfiy (1366-1465) dóretiwshilik etti. Alisher Nawayı, joqarıda eslep ótilgenindey, dóretiwshilik jolın balalıq jıllarınan-aq baslaǵan. 15-16 jaslarında jaqsı-jaqsı ǵázzeller jazıp Herat ádebiy ortalıǵında tanımalı shayır bolıp qalǵan edi. Nawayı hám lirik, hám epik shayır boldı. Onıń lirikası tiykarınan ǵázzel, rubayı, muhammes, musaddas, tuyıq sıyaqlı janrlardan ibarat boldı.
Orta ásirlik poeziyada keń qollanılǵan ǵázzeller, rubayılar, muarabbalar, muxammesler Nawayı lirikasınıń tiykarın quraydı. Sheyriyattıń (poeziyanıń) usı janrları shayırlıq sheberliktiń ólshemi bolǵan. Nawayı usı janrlardıń barlıǵında da shayırlıq sheberliktiń ájayıp úlgisin kórsetken. Sonıń ushın da onı «ǵázzel múlkiniń sultanı» dep ataydı. Ulıwma ol 3000 nan aslam ǵázzel jazǵan.
Ǵázzeldiń teoriyalıq anıqlaması tómendegishe: Ǵázzel Shıǵıs poeziyasında keń tarqalǵan lirikalıq janr. VI-VII ásirlerde arab poeziyasında qáliplesken. Dáslep tiykarınan ıshqı-muhabbat temasın sáwlelendiretuǵın bolǵan, sońın ala onıń tematikalıq sheńberi keńeyip, filosofiyalıq, didaktikalıq, jámiyetlik-siyasiy, hátteki satiralıq temalardı sáwlelendiretuǵın bolǵan. Ǵázzel qosıq qurılısınıń aruz ólsheminde jazıladı. Kórkem forması boyınsha 7-8 báyitten baslap, onnan da kóp báyitten baslap, onnanda kóp báyitlerden ibarat bolıp keledi. Hár báyit 2 qatardan turadı. Báyitler a-a, v-a, g-a tárizinde uyqasadı. Hár báyittiń ataması bar. Birinshi a-a bolıp uyqasatuǵın báyit matla báyiti dep ataladı. Eń sońgı báyitte ǵázzel avtorınıń taqallusi (shayırlıq laqabı) keltiriledi. Bul báyitti maqta báyiti dep ataydı. Tómende Nawayı ǵázzeller túp nusqasınan úzindi hám onıń qaraqalpaqsha mazmunın beremiz.
Yardan ayrılǵan kewil bir múlkdur sultanı joq, -a
Sultansız qalǵan múlk, demek, bir tándur ol Janı joq, -a
Jansız tánnen ne ǵániybet, aytıńshı, biradarlar? –b
Ol hám bir shól bayaban gúli rayxanı joq. –a
Daqılsız, rayxansız shól bayaban kimge dárkar? –v
Ol bir qarańǵı aqshamdur mahi tabanı joq –a
Mahi tabansız aqsham ay shuǵlasına mútáj, -g
Tas túnek abihayatsız hesh kimge payanı joq. -a
Tas túnek abihayatsız -ózidur jáhánısiniń –d
Ol jerde jánnet baǵınıń zárre bir nıshanı joq.-a
Jánnet baǵınan naúmiyd dozaqıy bolǵan adam, -e
Ol hám bir máyqúmardur más bolıw imkanı joq. –a
Áy Nawayı, sonda hám yar ıshqınan waz keshpe sen, -j
Yar jolında jan pida qılǵannıń ármanı joq. –a
(Ibrayım Yusupov awdarması)
* * *
Keleseń sallanıp, dilbar, qızıl, jasıl, zapıran,
Íshqıńnan jalın lawlap qızıl jasıl, zapıran.
Ayralıqtıń shólinde ah sheksem, dárt gúlxanı,
Tamızıqsız tutanar qızıl, jasıl, zapıran.
Sen desem ıshkı gúljanı jılwalanar kewlimde,
Onda gúller ashılar qızıl, jasıl, zapıran.
Seniń júz-kózlerińdi, júzde noqat qolıńdı,
Oylasam kózim tınar qızıl, jasıl, zapıran.
Altın kásaǵa quyǵan qanlı sharap jılwası,
Qollarımda shaypalar qızıl jasıl, zapıran.
Qırıq jamaw, ala-ǵula gedayılıq lipası,
Tapqan láttesin jamar qızıl, jasıl, zapıran.
Áy Nawayı, bolma háwes sen hádden tıs boyawǵa,
Óytseń jazǵanıń shıǵar qızıl, jasıl, zapıran.
(Ibrayım Yusupov awdarması)
Nawayı lirikasınıń tematikalıq ideyalıq baǵdarları hám keń hám tereń. Onda adam ómiriniń túrli máwsimlerine tán bolǵan kóp túrli sezimler: kóterińki, tolqınlanıw, muhabbat, watandı súyiw, oǵan sadıqlıq, kúyiniw, ashınıw, jamanlıqtı jek kóriw, saǵınısh, ayralıq sezimleri joqarı poetikalıq sheberlikte beriledi.
Shıǵıs ádebiyatında keń tarqalǵan dástúriy temalardan biri aqıl-násiyat, aǵartıwshılıq teması bolıp tabıladı. Házirgi ádebiyatta onı keń mánide didaktikalıq ádebiyat, didiktikalıq poeziya, didaktikalıq janr dep, tar mánide didaktikalıq tema dep ataydı. Nawayı da usı dástúriy temada ǵázzeller, rubayılar, muhammesler jazıp, didaktikalıq pikirdi joqarı dárejege kóterdi.
Nawayınıń didaktikalıq temaǵa baǵıshlanǵan shıǵarmalarında joqarı adamgershilik, ádep-ikramlılıq, xosh mulaymlik, hadallıq, miynetkeshlik, ilim-ónerge, bilim alıwǵa umtılıw, dosqa húrmet, watandı súyiw sıyaqlı jańa qásiyetler ulıǵlanadı. Didaktikalıq shıǵarmalardıń tiykarǵı maqseti adamlardı jaqsılıqqa, miynet etiwge, iyman-insapqa shaqırıw bolıp esaplanadı. Usınday jaqsı qásiyetlerdi iyelese ǵana insan kámillik (joqarı hám hár tárepleme rawajlanǵan) dárejege erise aladı. Kámil insanlarǵana jamanlıqtı, jámiyetlik illetlerdi saplastırıp, jámiyetti dúzete aladı. Nawayı didaktikalıq lirikasında insan kónlin tazartıp kámillikke jetkeriwdi árman etedi. Onıń didaktikalıq shıǵarmaları sońǵılıqta túrkiy shayırlar ushın úlgi alatuǵın poetikalıq mektep bolıp qaldı.
Nawayı lirikasında oraylıq orındı ıshqı-muhabbat teması iyeleydi. Orta ásirlik musılman Shıǵıs poeziyasında muhabbat teması keń tarqalǵan dástúriy temalardan boldı. Nawayı bul dástúriy temanı jánede keń hám tereń sáwlelendirip, muhabbat jırın joqarı shıńlarǵa kóterdi. Nawayınıń ıshkı-muhabbat ǵázzelleriniń lirikalıq qaharmanı-muhabbat jolına basın qoyǵan essiz ashıq. Onıń súyiklisi –bul dúnyada teńi-tayı joq gózzallıqqa iye janan. Shıǵıs poeziyası terminologiyası boyınsha onı mashuqa yamasa mahbuba dep ataydı. Nawayı zamanında hám onnan burınları Shıǵıs poeziyasında ashıqlıqtı, muhabbattı jırlaw keń tarqalǵan ádebiy dástúr bolǵan. Shayırlardıń ǵázzel yamasa muxammes jazıwdaǵı sheberligi ashıq hám mashuqanıń muhabbatın kámine keltirip jırlaw talantı arqalı ólshenetuǵın bolǵan. Biraq orta ásirlik musılman poeziyasındaǵı muhabbat lirikası menen házirgi zaman muhabbat lirikasınıń arasında kútá úlken ayırmashılıq bar. Eki zamandaǵı muhabbat lirikası da shın júrekten jaqsı kóriw, ıshkı-muhabbat sezimleri yaki ayralıq dártleri tiykarında dóreydi. Házirgi poeziyadaǵı lirikalıq qaharmannıń súyiw obekti usı kúndelikli turmısta, jámiyette bar adam (qız yaki jigit), demek, ol dúnyawiy. Al musılman poeziyasında jırlanatuǵın muhabbat dúnyawiy emes al iláhiy. Demek, bul muhabbattı ájelli bendeniń haqqa, qudaǵa bolǵan ıshqısı dep túsiniw kerek. Shayırlar insannıń óz jaratıwshısına, yaǵnıy Allataalaǵa bolǵan muhabbatın dúnyawiy obrazlar arqalı sáwlelendirgen, basqasha aytqanda jigittiń bul dúnyada teńi-tayı joq gózzal hayalǵa bolǵan essiz muhabbatı arqalı sáwlelendirilgen. Solay etip haqqıyqıy musılman bendesiniń qudaǵa bolǵan shın ıqtıqatı, muhabbatı dúnyawiy túsinikler hám obrazlar arqalı tımsallap (astarlap) beriledi. Mısalı:
Ul parivashkim, bwlubmen zoru sargardan onga,
Ishqidin olam menga hayranu, men hayran ong.

Mısalǵa keltirilgen qatarlarda xatqa túsken halında tuwra túsiniwge bolmaydı. Onda bul qatarlar máni bermey qaladı. Lirikalıq qaharman peri sıpatlı gózzal jananǵa ashıq bolıp, sergizdanlıqqa túsedi. Onıń muhabbatınan gúlli álem hayran. Bul jerde lirikalıq qaharman obrazı arqalı allatalanıń shın ashıǵı, al peri sıpatlı janan obrazı arqalı haq, quda túsinigi beriledi.

Nawayınıń lirikalıq qaharmanınıń (ashıqtıń) baslı ármanı yar visalina (diydarına) erisiw. Bul ańsat emes. Bunıń ushın hár qanday qıyınshılıqqa, hijran azaplarına kóniw kerek, shıdamlı bolıw kerek. Ashıqlıq dárti sociallıq ayırmashılıqtı moyınlamaydı. Yarǵa patshalar da, gadalar da ashıq bola beriwi múmkin. Sebebi olardıń dárti bir, ashıqlıq azaplarına shıdam berip, eń aqırında yardıń diydarına (visalına) jetisiw.
Ishq aro shohu gado tengdur, gado balkim fuzun,
Gar gadoliǵ aylar wlsa ishqning yaǵmosidin
Mazmunı:
Íshqı máselesinde shahıw gada teńdur,
Eger ol ıshqı dártinen gadalıq etip júrgen bolsa bálki ol shahtan hám ústindir. Demek, eger kimde kim óz kónlin yar jolında azap aqıretlerge shıdam berse, ol hámmeden, hátteki patshalardan da joqarı boladı.
Nawayınıń muhabbat lirikasınıń motivleri hár qıylı: yar ıshqısı, túnde yar kútiw, hijran (ayralıq), yar jolında pidayılıq h.t.b .
Nawayı lirikasınıń obrazlar dúnyası keń hám tereń. Obrazlar galereyasınıń orayında óz yarına janın pida qılǵan, oǵan Jan táni menen berilgen, ishki dunyası girbińsiz taza hám keń ashıq obrazı turadı. Onıń mashuqası (súyiklisi) obrazı da keń túrde jarıtılǵan. Mashuqa ashıqtan ǵárezsiz, onıń dártlerine, muhabbatına itibarsız etip súwretlenedi.
Bórdi rahm aylamay ul kafiri xudroy manga,
Gar trahhum qilibon qaytmas, voy mango.
Mazmunı:
Ol takkabbir kapir (ashıqtıń súyiklisi) maǵan rahim áylep qaramadı, eger ol ráhim qılmas meniń halım qıyın.
Muhabbat ǵázzelleriniń bir qanshasında raqib obrazı sáwlelengen. Raqib sózlik mánisi boyınsha baqtalas, dushpan degendi ańlatadı. Ǵázzellerde ol ashıqtıń súyiklik yar diydarına erisiw jolında oǵan irkinish bolatuǵın, zıyan keltiretuǵın dushpan obrazında kórinedi. Raqib-allegoriyalıq obraz.
Ol haq jolına ózin baǵıshlaǵan musılmandı (shın ashıqtı) joldan adastırıwǵa urınatuǵın ázegúl, shaytan dep túsiniledi.
Ashıqlıq lirikasında sonday-aq gúl hám búlbil, gúlistan, shámenzar sıyaqlı ramziy (simvolikalıq) obrazlar jiyi qollanıladı. Shıǵıs poeziyası dástúrinde búlbil essiz ashıq obrazın, al gúl bolsa búlbil ashıq bolǵan mashuqa yamasa mahbuba, janan obrazın ańlatadı.
Ne navo sóz aylagoy bulbul gistandin judo,
Aylamas twti takallum shankaristondin judo.
Mazmunı:
Gúlistanı joq búlbil ańlap (saz etip) sayray almas, Shekerstanı (mákan jayı) joq totı sóz aytıwǵa tili aylanbas.
Nawayı lirikasında máy, boda (yamasa boza), sharap obrazı da simvolikalıq mánis ańlatadı. Shıǵıs shayırları dastúrinde may, sharap sıyaklı násheli ishimlikler kóp hám unamlı jırlanadı. Biraq máy jırların xatqa túsken halında mánisinde qabıllasaq, ullı shayırlar (Omar Hayyam, Saadi, Xafiz, Jamiy, Lutfiy h.b.) násheli ishimliklerdiń hám másliktiń abzallıǵın jırlaǵan bolıp túsiniledi. Negizinde olar sharap obrazı arqalı insannıń aǵla ruwxıy dúnyasın ańlatadı onıń haqka bolǵan ıntıqlıgın, muhabbatın bildiredi.
Máy jırlarında (ǵázzellerinde) máy obrazı menen birge saqıy obrazı teń júredi. Saqıy-sharap quyıwshı, allegoriyalıq obraz. Ol ilim-bilim, tálim-tárbiya beretuǵın ustaz, payir obrazın ańlatadı. Nawayı usı rámziy obrazlardı jáne de jetilistirip jibergen.
Saqiyo, may birla sol jonimga andoq shulakim,
Ragju, mehnat dudi chiqqoylar boshimdin twlǵashib.
Mazmunı:
Ey saqıy, maǵan máy ber hám meniń kóńlimdi máy shuǵlası menen jarıq et (aǵart),
Miynet, azap tútini basımnan ketip, dút basqan kónlim aǵarsın.
Soqiyo, hijran tuındur, boda tut,
Ul quyosh birla bu shomini yorut.
Mazmunı:
Ey saqıy, hijran azabında júrgenimde maǵan sharap ber, sol quyash (sharap) penen meniń túnimdi jarıq etip jiber. Bul jerde ashıq haq diydarına jete almay azaplanıp júrgende meniń kóńlimdi aǵartıp (ilim, bilim menen), maǵan jol kórset dep piyirge (saqıyǵa) jalbarınıp tur.
Sonday-aq Nawayı lirikasında shah hám gada obrazları, zahid (túrkiy dúnya dárwishi qálender) hám shaxtıń (joqarı ruwxanıy, piyir) obrazları avtordıń niyetine, maqsetine, beretuǵın ideyasına qaray birese unamlı, birese unamsız etip súwretlengen. Nawayı jaratqan barlıq obrazlar joqarı kórkemligi menen ózgeshelenip turadı.
Álbette, Nawayınıń obrazlar dúnyasınıń orayında lirikalıq qaharman obrazı turadı. Onıń ǵázzellerinde lirikalıq qaharman, birinshi gezekte, yar jamalına ıntıqqan, hijran azabın shegip júrgen, yardı shın júrekten súygen, oǵan pútkil ómirin arnaǵan pidayı ashıq obrazında kórinedi. Shayırdıń didaktikalıq mazmundaǵı ǵázzelleri hám rubayılarında lirikalıq qaharman tereń oylı, aqılı kámil filosof, ómir tájiriybesi mol, el xızmetine mudamı tayın shın azamatobrazlarında kórinedi. Ol óziniń jeke ómirin, táǵdirin el xalıq táǵdiri menen baylanıstıradı.

Menga qilsa ming jafo, bir qatlo faryod aylaman,

Elga qilsa bir jafo, ming qalto faryod aylama
Mazmunı:
Maǵan qılsa mıń japa bir márte paryad etermen,
Elge kılsa bir japa, mıń márte paryad eterme


Solay etip Nawayınıń lirikalıq qaharmanı óz dáwiriniń ozıq oylı, aqılı kámil, tereń bilimli, ziyalı adamı obrazında sáwlelenedi. Ol Nawayı jasaǵan zamannıń, jámiyetlik ortalıqtıń joqarı mádeniyatın, tálim-tárbiyasın, ruwxıy dúnyasın, filosofiyalıq, etikalıq hám siyasiy-jáiyetlik kózqarasların ózine sińirgen ullı shaxs sıpatında kórinedi.