Ichki bank nazorati, uning turlari va ahamiyati. Ichki nazorat ma’lum yoki aniq vaqt mobaynida amal qilinishi lozim bo‘lgan tartib yoki qoida bo‘lmasdan, balki u bankning barcha bo‘g‘inlarida kunlik bank operatsiyalarning boshlanishidan tortib tugagunga qadar doimiy yuritiladigan bank faoliyatining ajralmas qismidir. Ichki nazorat o‘z navbatida dastlabki nazorat, joriy nazorat va yakuniy nazoratga bo‘linadi; dastlabki nazorat - Front-ofis yoki mas’ul ijrochi buxgalter tomonidan operatsiyalarni bajarmasdan oldin ularning qonunchilikka mos ekanligini aniqlash bo‘yicha amalga oshiriladigan nazorat; joriy nazorat - Bek-ofis yoki nazoratchi buxgalter tomonidan Front-ofis yoki mas’ul ijrochi buxgalter ma’qullagan barcha bank operatsiyalarining qonunchilikka mosligini aniqlash maqsadida qaytadan amalga oshiriladigan nazorat. Joriy nazorat pul hisob-kitob hujjatlarining asl va elektron nusxalarining bir-biriga mosligini tekshirishni ham o‘z ichiga oladi; yakuniy nazorat - amaliyot kun tugagandan so‘ng, keyingi bank ish kunidan kechikmagan holda bankda amalga oshirilgan barcha bank operatsiyalarini buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirilganligini, shu jumladan birlamchi hujjatlar asosida o‘tkazilganligini tekshirish maqsadida amalga oshiriladigan nazorat.
O’zbekiston Respublikasi banklarida ochiladigan bank hisobvaraqlari haqida tushuncha va ularning turlari. банк ҳисобварағи — банк ҳисобварағи шартномасини тузиш орқали банк мижоз (ҳисобварақ эгаси) ҳисобварағига келиб тушган пул маблағларини қабул қилиш ва киритиб қўйиш, мижознинг ҳисобварағидаги тегишли маблағларни ўтказиш ва бериш ҳамда ҳисобварақ бўйича бошқа операцияларни амалга ошириш тўғрисидаги топшириқларни бажариш вазифасини ўз зиммасига олиши натижасида банк ва мижоз ўртасида вужудга келадиган муносабатларни амалга ошириш воситаси. жамғарма депозит ҳисобварағи — бу мижозларнинг даврий бадаллари асосида шаклланиб, муайян мақсадни амалга ошириш учун жамғариладиган ва шу мақсад учун йўналтириладиган ёхуд шартнома бекор қилиниши натижасида қайтариладиган маблағлар ҳисоби юритиладиган ҳисобварақ; муддатли депозит ҳисобварағи — шартномада қатъий келишилган муддатга қўйилган мижозларнинг маблағлари ҳисоби юритиладиган ҳисобварақ; ссуда ҳисобварағи — белгиланган тартибда мижозларга берилган кредитларнинг ҳисоби юритиладиган ҳисобварақ; талаб қилиб олингунча депозит ҳисобварағи — мижозларнинг биринчи талаби биланоқ бериладиган ёки ўтказиб бериладиган маблағларнинг ҳисоби юритиладиган ҳисобварақ. Мижозлар банкларда қуйидаги турдаги ҳисобварақларни очишлари мумкин: а) талаб қилиб олингунча депозит ҳисобварақлари; б) жамғарма депозит ҳисобварақлари; в) муддатли депозит ҳисобварақлари; д) бошқа депозит ҳисобварақлари.
1.Banklarda ish kuni va xujjatlar aylanishini tashkil qilish. Ҳужжатларнинг расмийлаштирилган вақтдан бошлаб улар бўйича оператсиялар бажарилгунга қадар бўлган вақт ичидаги тартибли ҳаракатига банк оператсиялари бўйича ҳужжатлар айланиши дейилади. Ҳужжатлар айланиши оператсияларнинг қонунийлиги, ҳужжатларнинг ҳақиқийлиги ва тўғри расмийлаштирилганлигини ҳамда уларнинг ҳисобда тўғри акс эттирилишини текшириш билан боғлиқ бўлган ишлами ўз ичига олади. Ҳужжатлар айланиши банк оператсияларининг ўз вақтида тўғри ва қонуний тарзда амалга оширилишда катта рол ўйнайди. Шунинг учун ҳар бир банкда ҳужжатларнинг айланиши ва мижозларга хизмат кўрсатиш вақти графикларда акс эттирилади. 5 Банкнинг ҳар бир иш кунининг 5 - 6 соати бевосита мижозларга хизмат кўрсатишга ажратилади. Куннинг қолган қисмида эса аввалги кун ҳисоб материаллари текширилади, шу куннинг оператсияларига якун ясалади ва эртанги кун оператсияларига тайёргарлик кўрилади (шу кунда келиб тушган ҳужжатлар шу куннинг ўзида кечки пайт келиб тушган ҳужжатлари эса эртаси кун ўтказилади, чунки ҳужжатлар кечки почта орқали келиши мумкин). Ҳужжатлар айланиши акс этган графикларда банк оператсияларини бажарувчи банк ходимларининг бир-бирига ҳужжатларни узатиш, банклараро айланмалар группаси, кассага ёки ҳисоблаш марказларига (ком пютер битимига) узатиш вақтлари белгиланади.
2.Sintetik (jamlanma) va analitik (taxliliy) hisobning mazmuni. Банкларда бухгалтерия ҳисоби икки йўналишда олиб борилади. Улардан бири аналитик, иккинчиси синтетик ҳисобдир. Ҳар иккала йўналишдаги бухгалтерия ҳисобининг юритилиши ва умуман банкларда бухгалтерия ишининг ташкил этилиши компютер техникаси қўлланиладиган шароитни ҳисобга олган ҳолда олиб борилади. Бухгалтерия ҳисоби жаҳон амалиётида ва ҳисоб юритишнинг халқаро андозаларида синтетик ҳисоб ўрнига Бош китоб деб номланувчи ҳисоб ҳужжатлари қўлланилади. Шунингдек, аналитик ҳисоботига қўшимча китоб деб номланувчи ҳисоб ҳужжатларидан фойдаланилади. Биз назарда тутган китоб бир қатор ҳисобварақлар гуруҳидир. Бош китоб бу банк молия ҳисоботларида кўрсатиладиган ҳисобварақлар гуруҳидир. Молия ҳисоботларига баланс ҳисоботи, даромадлар ва харажатлар тўғрисидаги ҳисобот ва бошқалами киритиш мумкин. Бирламчи бухгалтерия оператсияларини ўзида акс эттириб, улар ҳақида муфассал ахборот берувчи ҳисобварақлар гуруҳи аналитик ҳисоб, яъни қўшимча китоб деб юритилади. 2 Банкларда қўшимча китоблар ҳисобга олинадиган ҳар бир турдаги маблағлар ва бойликлар бўйича очиладиган шахсий ҳисобварақлар, карточкалар, дафтарлар ва журналларда юритилади. Бунда уларнинг мақсади, шунингдек, ҳисобварақлар эгалари кўрсатилади. Банкларда энг кўп ишлатиладиган қўшимча китоб материалларидан бири бу шахсий ҳисобварақлардир. Хўжалик юритувчи субектлар учун очиладиган барча ҳисобварақлар Ўзбекистон Республикаси Банк Депозиторлари Миллий ахборот базасида қайд этилади. Бунда ҳар бир мижозга унинг қайси мулкчилик шаклига қарашлилиги, фаолият тури ва бошқа белгиларига кўра хос рақам яъни код берилади. Бу код ушбу мижозга банкда қандай турдаги шахсий ҳисобварақ очилаётган бўлса, улам инг барчасини рақамлашда фойдаланилади. Лекин мижоз ҳисобварқ очиш учун аввало ўз банкига мурожаат этади.
3.Depozit operatsiyalarining mohiyati, turlari va ularni rasmiylashtirish hamda hisobini tashkil etish tartibi.
4.Buxgalteriya operatsiyalarini dastlabki nazoratdan o’tkazish tartibi.Банкда ўтказиладиган ҳар бир оператсия албатта банк томонидан текшириб борилиши керак, яъни банк оператсиялари бажарилаётганда улар қонуний расмийлаштирилиши ҳамда маблағлар ва бойликлар бут сақланиши тегишлича назорат қилиниши таъминланмоғи лозим. Бу ички банк назоратидир. Ички банк назорати 3 хил йўл билан амалга оширилади: 1. Дастлабки назорат. 2. Жорий назорат. 3. Сўнгги назорат. Оператсия бажарилишидан аввал о ътказиладиган назорат – дастлабки назорат дейилади. Талон-торожга йўл қўйилиши мумкин бўлган баъзи оператсиялар ёки раҳбар ходимларининг рухсати билан бажарилиши керак бўлган оператсиялар ўтказишдан олдин дастлабки назорат олиб борилади. 7 Дастлабки назорат банк бошқарувчиси, бош ҳисобчи, кредит бо`лими ходими томонидан амалга оширилади. Масалан, ҳисобварақ очиш учун банк бошқарувчиси ва бош ҳисобчининг рухсати керак, касса оператсиялари бўйича албатта ҳужжатлар назоратчи текширувидан ўтказилиши лозим, ссуда оператсиялари эса кредит ходими назоратидан сўнг амалга оширилади.
