1. Auditorlik tekshiruvi davomida tahliliy amallarni qőllashdan maqsad va ularning turlari

Auditorlik tekshiruvi davomida tahliliy amallarni qőllashdan maqsad va ularning turlari.

Tahlil protseduralarini bajarish audit jarayonining ajralmas qismiga aylandi; ular auditni rejalashtirishda, Umumiy ishlarida va auditning yakuniy, baholash va hisobot berish bosqichlarida qo'llaniladif¹³. Auditni rejalashtirish bosqichida moliyaviy hisobot darajasida va tasdiqlash darajasida jiddiy noto'g'ri ma'lumotlar xavfini aniqlashda auditorga yordam berish uchun riskni baholash protseduralari sifatida tahliliy protseduralar amalga oshiriladi¹⁴. Umumiy ishi bosqichida (shuningdek, auditorlik dalillarini olish bosqichi deb ataladi) tahliliy protseduralar tegishli va ishonchli auditorlik dalillarini olish uchun muhim protseduralar sifatida ishlatilishi mumkin va xulosa, baholash va hisobot berish bosqichida analitik protseduralar moliyaviy hisobotlar auditorning korxona haqidagi tushunchasiga mos keladimi yoki yo'qligi to'g'risidagi umumiy xulosada auditorga auditorlik dalillarini shakllantirishda yordam berishi mumkin¹⁵. Xalqaro audit standartlari (ISA) 315 va ISA 520 auditorlik jarayonining bir qismi sifatida analitik protseduralarni to'g'ri qo'llash bo'yicha auditorlarga ko'rsatmalar beradi. 315 ISA audit bosqichini rejalashtirishda risklarni baholash tartib-qoidalari sifatida analitik protseduralardan foydalanish bo'yicha ko'rsatmalar beradi va ISA 520 Umumiy ishi bosqichida, shuningdek, tahliliy protseduralarni chizishda qo'llanilishini ko'rib chiqadi. Ushbu ikkala standart ham auditni rejalashtirishda, shuningdek, audit jarayonini yakunlash, baholash va hisobot berish bosqichlarida analitik protseduralardan foydalanishni talab qiladi, bunda auditor auditni rejalashtirish paytida va umumiy xulosani tuzishda analitik protseduralarni "bajarishi" kerakligini ta'kidlaydi¹⁶. Biroq, analitik protseduralarni mohiyatan protsedura sifatida bajarish ixtiyoriydir: tasdiqlash darajasidagi auditorning mohiyatni tasdiqlovchi protseduralari tafsilotlarni sinovdan o'tkazish, mohiyatan analitik protseduralar yoki ikkala protseduraning kombinatsiyasi bo'lishi mumkin.¹⁷
Adabiyotda auditorlar tomonidan qo'llaniladigan tahliliy protseduralar quyidagilardan iborat bo'lishi haqida xabar beradi - ilg'or statistik texnikani o'z ichiga olgan murakkabroq va matematik jihatdan murakkab texnikalar bilan nisbatan oddiy taqqoslashlar¹⁸ IT auditorlarga o'z taxminlarini ishlab chiqishni osonlashtiradi, deb hisoblaydi, chunki u murakkab hisob-kitoblar va taqqoslashlarni avtomatlashtiradi va auditorning diqqatini shunday aniqlangan munosabatlarni baholashga qaratadi. Shunday qilib, auditorlar ushbu murakkab texnika va texnologiyalardan deyarli avtomatik ravishda foydalanishlari kutilmoqda, ammo so'nggi tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, auditorlar hali ham oddiyroq, mulohaza yuritish usullarini qo'llaydilar va ulardan hozir mavjud murakkab tahliliy protseduralarga qaraganda tez-tez foydalanadilar.¹⁹ 1-jadvalda oldingi tadqiqotlarda respondentlar tahliliy muolajalarni bajarishda qo‘llagan uslublar yoki uslublarning qisqacha tavsifi keltirilgan. Natijalar foydalanish chastotasi bo'yicha tartiblangan, bu yerda 1 eng tez-tez qo'llanilishini va 5 shkalaning eng past uchini ko'rsatadi. 1-jadvaldan ko'rinib turibdiki, yuqorida qayd etilgan tadqiqotlarda respondentlar murakkabroq usullardan ko'ra oddiyroq usullarni tez-tez bajargan. Ushbu tadqiqotlar, shuningdek, analitik protseduralarni bajarishda texnologiyaning potentsial foydaliligini baholashda akademiklarning fikrlari va auditorlik amaliyotchilarining qarashlari o'rtasida tafovut mavjudligini tasdiqlaydi: akademiklar auditorlik amaliyotiga qaraganda murakkab tahliliy protseduralarning tarafdorlaridir.²⁰

1-jadval: Auditorlar tomonidan eng ko'p qo'llaniladigan analitik protseduralar turlari²¹

	Abidin & Baabbad (2015)	Samaha & Hegazy (2010)	Lin & Fraser (2003)	Cho & Lew (2000)	Mulligan & Inkster (1999)	Smith et al. (1999)	Mahathevan (1997)
Qiyosiy tahlil	*	*	*	1	1	*	1*
Birlamchi tahlil	1	2	1	*	2	1	*
Trend tahlili	2	4	2	*	4	*	3
Ko`rsatkichlar tahlili	3	1	4	3	3	2	2
Sabab-oqibat	4	3	3	2	*	*	*
Regressiya	4	5	5	4	5	3	4

Eslatma: pastroq qiymat foydalanishning ko'proq chastotasini bildiradi.

Yuqorida aytib o'tilganidek, tahliliy protseduralar kutishni yaratishni talab qiladi,
va tergovdan so'ng, kutilgan miqdordan har qanday og'ish uchun tushuntirishda Messier va boshqalar. (2013 yil: 147); Chan va Vasarxeli (2011: 155) va Xirst va Koonce (1996: 474) professional mulohazani qo'llash muhimligini ta'kidlaydilar.
Agar auditor ularning kutilmalari va rahbariyatning vakilligi o'rtasidagi farqni aniqlasa, u farqning maqbulligini aniqlashi kerak va bu qarorga muhimlik va protseduradan kutilayotgan ishonch darajasi ta'sir qiladi.²² Agar farq maqbul bo'lmasa, auditor farqni tekshirishi kerak; rahbariyatdan sabablarni ko'rsatishni so'rash va qo'shimcha auditorlik dalillarini o'zlari olish orqali auditorlar rahbariyatning dastlabki taqdimotining asosliligini tasdiqlash (yoki muvaffaqiyatli e'tiroz bildirish) uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarga ega bo'ladilar²³. Bundan tashqari, Peecher, Schwartz va Solomon auditorlar analitik protsedura bilan ta'kidlangan farq noto'g'ri ma'lumot (firibgarlik yoki xato tufayli) yoki noto'g'ri ko'rsatilmaganlik tufayli kelib chiqqanligini aniqlash uchun o'zlarining dastlabki taxminlarini qayta ko'rib chiqishlari kerakligini taklif qiladilar. Adabiyotlardan ko'rinib turibdiki, auditorlar odatda bu farqlarni tekshirishni istamaydilar.²⁴