1. Asinxron mashinaning energetik diagrammasi Elektromagnit (aylantiruvchi) momenti

Asinxron mashinalarni ekvivalent sxemasi 
Tenglamalarga (3.27) aktiv va induktiv qarshiliklardan iborat bo’lgan T simon o’zgarish 
sxemasi mos keladi (3.18 rasm ) 
3.18- rasm (3.27) tenglamaga mos keluvchi asinxron mashinaning o’zgarish sxemasi 
Asinxron mashinaning stator tenglamasi birinchi kontur cho’lg’amidan olinadi, rotorning 
esa o’zgarish sxemasidagi ikkinchi konturdan olinadi. Tok toki bilan tenglashtiriladi, ularning 

---

yig’indisi esa magnitlangan tokni aniqlab beradi.(3.27) tenglama kabi, (3.18 rasm). Vektor 
diagrammasi, hamda o’zgarish sxemasi mashinaning bitta fazasi uchun yoziladi va yasaladi. X
12 
o’zaro qarshi induksiyasiga kuchlanishning tushishini EYUK ni qarshi quvvatdagi yuqotish 
(3.27) da mashina validagi past yo’qotishning mexanik ekvivalenti hisobga olinmaydi. Ularni 
taxminan shunday olish mumkin ikki cho’lg’amlilarni kontursiz tokda tasavvur qilib va 
po’latdagi yo’qotishi inobatga olib, magnitlangan konturga aktiv qarshilikni kiritiladi. 
Agar mashina po’latining yo’qotilishini aniq bo’lsa, unda aktiv qarshiligi: 
Bo’sh yuruvchi tokning aktiv holati. 
Aktiv qarshilikni, po’latdagi yo’qotish ekvivalentini aniqlab bo’lgach asinxron 
mashinalardagi asosiy qarshilik yoki induksiyasining o’zaro qarshiligiga quv-vatning paydo 
bo’lish jarayonini kirgizib ko’rib chiqish mumkin. 
3.19- rasm.Аsinxron mashinaning T- koʼrinishdagi almashtirish sxemasi 
Unda asinxron mashinalarni po’latdagi yo’qotishining o’zgarish sxemasi 3.19 rasmda 
ko’rsatilgandek bo’ladi. 
Rotor cho’lg’amining aktiv qarshiligi rotorning tok chastotasiga bog’liq, chunki yuzaki 
natija ko’rsatiladi. Ammo bu o’zgarish bilan qarshilikni saqlolmay qolish mumkin. Mashinaning 
rotordagi tok qayerdasurat va maxrajni S ga bo’lgach, olamiz: 
Aylanayotgan mashinani qo’zg’almas holatga keltirganda rotordagi tok o’zgarmasdan 
qoladi. Shunday qilib,real asinxron mashinani qo’zg’almaslantirish uchun rotorning aktiv 
qarshiligini o’zgartirish hisobidan amalga oshiriladi. 
Toklar, aktiv quvvatlar va yo’qotishlar aylanayotgan va qo’zg’almas mashinada 
o’zgarmasdan qolishadi. 
Asinxron mashinaning o’zgarish sxemasi (3.19) va transformator sxemasi (2.4 rasmga 
qarang) ning farqlanishi shundaki, transformatorda ikkilamchi cho’lg’amga kuchlanishi quyiladi, 
asinxron mashinaning o’zgarish sxemasida esa qarshiligimashina validagi mexanik quvvatning 
yo’qotish ekvivalenti 
Transformator va asinxron mashinalarning o’zgarish sxemasi bir-biridan uncha 
farqlanmasligini 
hisobga 
olgan 
holda, 
asinxron 
mashina 
ishini 
qo’zg’almas 
holatda,transformatorni esa xuddi ishlayotgan deb ko’rishimiz mumkin, ammo asinxron 
mashinada quvvat oshirishning murakkab bo’lgan jarayonlari transfor-mator jarayoniga har doim 
ham mos tushmaydi. Shuning uchun elektr mashinalar nazariyasini ko’rib chiqishda 
ummumlashgan mashinalardan asinxron mashinaga o’tib, keyin esa transformatorlarga o’tish 
lozim. 
Ayrim manbalarda (darsliklarda) elektr mashinalarning turlarini ko’rib chiqish 
transformatorlardan boshlanadi, boshqa darsliklarda esa doimiy tok mashinalaridan. Doimiy tok 
mashinasidan boshlash qulay, chunki elektr mashinasining kursi bilan doimiy tokli simlardan 
boshlab elektr simlarni tahlil qiluvchi avtomatlashtirilgan elektr simlari kursi parallel olib 
boradi.Tarixga qarasak doimiy tok mashinasi o’zgaruvchi tok mashinasidan oldin yaratilgan, shu 
sababli nazariya osishiga va darsliklarning yaratilishiga ma’lum bir ta’sirini ko’rsatgan. 
Transformatorlar juda oddiy elektrotexnik uskunlari, shuning uchun o’rganishni metodik 
jihatdan elektromagnitlangan jihozlardan boshlash to’g’ri hisoblanadi[14]. 

---

"Elektromexanikaga kirish bo’limini o’zlashtirib bo’lgach, elektr mashinalarni xoxlagan 
mashina turlaridan boshlab o’rganish mumkin. 
Quvvat rusumlari bir necha kilovattdan to o’nlab kilovattgacha bo’lgan asinxron 
mashinalarning o’zgarish sxemasining ko’rsatgichlari quyidagicha o’zgaradi: 
Mashina quvvatining oshishi bilan aktiv qarshilikning tegishli qiymatlari kamayadi, 
induktiv qarshilik esa o’sadi. 
Induktiv qarshiligi mashinaning cos
ga bog’liq. cos
, qancha past bo’lsa, ya’ni tarmoqda 
foydalanadigan reaktiv quvvat qancha yuqori bo’lsa, «12» shuncha kam. 
Mashinaning qutb soni qancha katta bo’lsa, shuncha «12» kam 
Induksiya o’zaro qo’shilishi asosan havo tirqishlari bilan aniqlanadi. Havo tirqishlari 
qancha kam bo’lsa, shuncha ko’p. Zo’r energetik va galearitli massa ko’rsatgichlariga ega 
bo’lgan asinxron mashinada o’zgarish sxemasining parametrlarining orasida optimal munosabat 
mavjud. Motorning rusumsidagi optimal qiymat mexanik tushunchada mumkin bo’lgan rotor va 
stator orasidagi minimal darajada mumkin bo’lgan havo tiqishiga yaqin joylashadi. simon 
asinxron mashinaning o’zgarish sxemasiga qarab, mashina validagi yuklab oshgani sari tok ham 
oshadi. Shu jumladan G
x
qarshilikka kuchlanish tushgani hisobiga EYUK E
x
=E
v
kamayadi, bu 
esa F
t
oqimi va I
Pr
magnitlangan tokning kamayishiga ham olib keladi. 
Tokning bu o’zgarishlarini mashinaning ish jarayonini tahlil qilishda, nominal rejim 
uchun bo’lgan ma’lum bir sirpanishning o’zgarishida inobatga olish shart emas. 
Asinxronmashinaning o’zgarish sxemasida eng qulayi (3.20 rasm) magnit konturi tarmoq 
xulosasi chiqarilgan 
T-simon o’zgarish sxemasidir. Bu o’zgarish sxemasida bo’sh yurish toki yuklovga 
bog’lanib qolmaydi va ideal bo’sh yurish S=0 bo’lganda. T-simon o’zgarish sxemasining haqiqiy 
tokiga mos keladi. Asinxron motorning bo’sh yurishi nolga yaqin, lekin unga teng emas, chunki 
motor tarmoqda mexanik yo’qotish va po’lat yo’qotishni yopishga borayotgan aktiv quvvatdan 
foydalaniladi. Ideal bo’sh yurishda elektromagnit quvvati P
em
nolga teng, lekin motor tarmoqdan 
po’lat yo’qotishni yopishga borayotgan aktiv quvvatdan foydalanadi. Bu rejimda asinxron motor 
yaxshi ishlay olmaydi va boshqa mashina tomonidan aylantirilishi lozim. T-simon o’zgarish 
sxemasidan stator va rotordagi tok kompleksli koeffitsient; 
3.20-расм.G-simon o’zgarish sxemasi: 
( 
)
Bunda G simon o’zgarish sxemasidagi qarshilikning ish konturi(3.45) 
Shunday qilib, asinxron mashinaning G-simon o’zgarish sxemasidagi rotor konturida G
2
toki 
oqib o’tadi va dan aniqlanadigan qarshilik T-simon o’zgarish sxemasidan farqlanadi 
G-simon o’zgarish sxemasidan asinxron mashina nazariyasida aylanma diagrammani 
yasashda foydalaniladi (3.46) 
C
i 
koeffitsientini quyidagicha tasavvur qilish mumkin: 
Odatda asinxron mashinalarda r
i
X
u
>X
i
r
i2
va eng past qismi manfiy. 

---

Shuning uchun ko’rsatish shaklida
3.21- rasm Asinxron mashinaning qisqartirilgan G-simon o’zgarish sxemasi 
Asinxron mashinalarda yagona rusumsi shuning uchun etarlicha aniqlik bilan V=0 deb hisoblash 
mumkin, C
i
esa moddaviy son deb C
i 
moduli
C
i
umumlashgan motorlarda C
i 
quyidagi birliklardan kam farqlanadi: 
(3.43) ga murojat qilib, C U
i
kuchlanishning EYUK ega bo’lgan munosobati deb aytish 
mumkin e
i
ideal bo’sh yurishda: ko’pgina amaliy hisobatlarda C
i
=1 deb qabul qilib, asinxron 
mashinaning qisqartirilgan F-simon o’zgarish sxemasining foydalanish mumkin (3.21) 
Yagona rusumli motorlarning o’zgarish sxemasining ko’rsatkichlaridagi o’zaro 
munosobat: 
T-simondan qisqartirilgan G-simon o’zgarish sxemasiga o’tish sezilarli xatoliklarga olib 
kelmaydi. 
Odatda xatoliklar ma’lum bir stator va rotordagi toklarda (3-5)% oshmaydi. Ma’lum bir 
toklarda xatolikni kamaytirish uchun G-simon o’zgarish sxemasining magnitlangan konturiga Z 
qarshiligi kiritiladi. 
O’zgarish sxemalari asinxron mashinalarning nazariyasida muhim rol o’ynaydi. Ularning 
bazasidan asinxron mashinalarni loyihalash asosida yotuvchi o’rnatilgan rejimning o’zaro 
mosligi olingan. Oxirgi yillarda o’zgarish sxemalari ikkinchi rejaga o’tishi ko’payib 
borayapti,chunki EXM asinxron mashinalarning asosiy tenglamalarini echishda imkoniyat 
yaratib berayapti.(3.3)