|
Eshitish analizatorining rivojlanishi.
Eshitish organi turli tovushlarni eshitish va muvozanat vazifasini bajaradi.
Eshitish organi uch qismga: tashqi, o‘rta, ichki quloqqa bo’linadi. Tashqi quloq
suprasi, tashqi eshitish yo’lidan iborat.
Quloq suprasi tog‘aydan iborat bo’lib, muskullari kam. U tovushni tutishga
va uning yo‘nalishini bilishga xizmat qiladi. Quloq suprasi va muskullari
hayvonlarda yaxshi rivojlangan. Tashqi eshitish yolining uzunligi 2,5 sm. Eshitish
yo’li devorchalarining yuzasi tuklar bilan qoplangan, maxsus bezchalar quloq kiri
(sarigi) deb ataladigan yopishqoq modda ishlab chiqaradi. Tashqi quloq bilan o‘rta
quloq o'rtasida nog‘ora parda bor. U oval shaklida bo’lib, qaliniigi 0,1 mm ni tashkil
etadi. Nog‘ora parda fibroz to‘qimadan tuzilgan, elastik. U havo to’lqinlari ta’sirida
tebranib, bu tebranishni o‘rta quloqqa o’tkazadi. o‘rta quloq nog‘ora bo‘shhg’ldan,
eshitish suyakchalaridan va Yevstaxiy nayidan iborat bo’lib, bu nay yordamida
nog‘ora bo‘shligi burun-halqumga tutashadi. Kichik yoshdagi bolalarda Yevstaxiy
nayi kattalarnikiga qaraganda bir oz kaltaroqdir. Shu munosabat bilan burun-
halqumdan mikroblar o‘rta quloqqa oson kiradi va uning yalig’lanishiga (otit
kasalhgiga) sabab bo’ladi.
O‘rta quloq ichida eshitish suyakchalari - bolg‘acha, sandon va uzangi
bo’ladi. Eshituv suyakchalar tovush to’iqini bosimini 50-60 marta kuchaytirib
beradi. Bolg‘acha dastasi bilan nog‘ora pardaga yopishib turadi, boshchasi esa
sandonning asosi bilan birlashib, bo‘gim hosil qiladi. Sandonning o‘siqlaridan biri
uzangi boshchasi bilan bo‘g‘im hosil qilib tutashgan. Uzangining serbar tomoni oval
darchaning pardasiga yopishgan. Eshitish suyakchalari nog‘ora pardadagi hamma
tebranishlarni takrorlab, kuchaytirib oval pardaga o’tkazadi.
O’rta quloq bo‘shlig‘idagi bosim tashqi havo bosimiga teng bo’lgandagina
nog‘ora parda yaxshi tebranadi. O‘rta quloq bo‘shlig‘i Yevstaxiy nayi orqali burun-
halqumga tutashganligi tufayli nog‘ora pardanmg ikki tomonidagi bosim
muvozanatlashib turadi. O‘rta quloq bo’shlig’dagi bosimidan farq qiladigan bo’lsa,
eshitishbuziladi.
Nog‘ora pardaning ikki tomonidagi bosim haddan tashqari farq qiladigan
bolsa, parda yirtilib ketishi mumkin. Ichki quloq labirintdan borat bo’lib, yumaloq
darcha bilan o‘rta quloqqa tutashadi. Suyak labirmtnmg ichida parda labirint bor.
Suyak labirínt devorchalari o’rtasida kichik bir bo‘shliq bo‘lib, bu bo‘shliq,
perelimfa degan suyuqlik bilan to’ladi. Parda labirint ichidagi suyuqlik endolimfa
deb ataladi Oval darchaning orqasida ichki quloq labirint dahlizi, chig‘anoq, yarim
doira kanallar bor.
Chig’anoq shilliqqurt chiganog'iga o‘xshagan, gajakdor suyak kanaldir.
Chig’anoqning ichida Kortiyev organi bo‘ladi. Kortiyev organi tovush sezadigan
organdir. Eshitish nervi shoxchalari shu zaylda tugaydi. Kortiyev organi tayanch va
qoplovchi hujayralardan iborat bo’lib, tovush toiqinlarini qabul qiladi.
Dahliz va yarim aylana kanalchalar ichida vestibulyar analizatorning sezuvchi
hujayralari joylashgan. Retseptorlarning qo‘zg‘alishi vestibulyar nerviga o’tíb, miya
po‘stloq osti muvozanat markaziga undan miyachaga va bosh miya yarim sharlari
po‘stlog’idagi muvozanat markaziga boradi. Ba’zi bolalarda ham, xuddi katta
odamlardagidek vestibulyar-apparat ortiqcha qo‘zg‘aluvchan bo’ladi, dengiz
kasalhgi deb shuni aytiladi. Bunday bolalar avtomobil, samolyot, kemada
yurgandida va arg’imchoq uchganda, ya’ni fazoda gavdaning turli holatlanda
bo’lishi noxushliklarni yuzaga keltiradi, rangi oqarib peshonasini sovuq ter bosadi
boshi aylanib, ko'ngli aynaydi, og‘zidan so’lagi oqib, qayt qiladi, nafasi tezlashadi,
pulsi sekinlashib, qon bosimi pasayib ketadi. Bu holatni yo'qotish uchun vestibulyar
apparatni yoshlikdan chiniqtirish zarur. Bolalarni beshikda va belanchakda tebratish
velosipedda yurish, karuselda aylanish, suvda suzish, yugurish sakrash, gimnastika
mashqlari va sport o‘yinlari bilan shug‘ullanish raqsga tushishi kabilar bu organni
chiniqtiradi.
Tovush tebranishlarini qabul qilish.
Havo to‘lqinlarining nog‘ora pardaga
ta’siri natijasida quloq eshitadi. Havoning tebranishi tashqi eshitish yo‘li orqali
nog‘ora pardani tebratadi. Nog‘ora pardaning tebranishi eshitish suyaklarida
takrorlanadi va o‘zangining serbar tomoni orqali ichki quloqning oval darchasidagi
pardaga o‘tadi. Oval darcha pardasining tebranishi perelimfaga o‘tadi. Perelimfa
tebranib, o‘z navbatida endolimfaning tebranishiga sabab bo'ladi. Éndolimfa
tebranib, Kortiyev organidagi tuklarni tebrantiradi va shu bilan eshitish nervining
uchlarini qo‘zg‘atadi. Eshitish nervining retseptorlaridan kelgan qo‘zg‘alish impulsi
bosh miya yarim sharlari po‘stlog‘iga - eshitish analizatorlarining miyadagi
uchlariga yetib boradi, natijada eshitish sezgisi paydo bo‘ladi. Odam qulog‘ining
tovush sezadigan muayyan chegarasi bo‘lib, soniyasiga 14 martadan to 20000
martagacha tebranishdagi tovushlarni sezadi. Yosh ulg'ayishi bilan quloqning
tovush sezish chegarasi kamayib boradi. Odam qulog'i 1000 dan 4000 gacha
gertsdagi tovush to‘lqinlarini sezadi.
Bola tug‘ilishi bilan eshitish analizatori ishlay boshlaydi. Eshitish
analizatorining funksional rivojlanishi 6-7 yoshgacha davom etadi. 14- 15 yoshda
eshitish sezgiriigi juda susayadi, so‘ngra yana orta boradi. Eshituv apparatining
shakllanishi va eshituv organining to'la yetilishi 12 yoshda tugallanadi.
Quloqqa shovqinning ta’sir qilishi.
Eshituv organi chastotasi va davriyligi har
xil bo’ladigan havo tebranishlarini, ya’ni tovushni idrok etadi. Hamma tovushlarni
chastotasi va davriyligiga qarab musiqa tovushlari va muzika bo’lmagan tovushlar
(shovkinlar)ga ajratish rasm bo’lgan. Musiqa tovushlariga ma’lum davriylik va
chastota xosdir. Shovqinlar esa betartib havo tebranishlaridir.
Odam jim-jit joyda uzoq turganida tovushlarni idrok etish layoqati kuchayadi
(sukunatga moslanish). Qattiq tovushlar uzoq ta’sir qilganida, tovushni idrok etish
avvaliga susayadi (tovushga moslanish) so'ngra, birmuncha yaxshilanadi. Moslanish
(adaptatsiya) tovush kuchiga teskari proportsionaldir. Shu munosabat bilan
tovushning sub’ektiv qattiqligi adaptatsiya tufayli muayyan doiragacha ortib boradi,
xolos. Qattiq shovqin bo’lib turadigan va baland tovushlar eshitiladigan sharoitda
uzoq turish zararlidir. Bu - quloqning battar og’ir tortib qolishiga va hatto
garanglikka olib boradi.
Adaptatsiya normal ishlab turgan eshituv analizatori uchun xarakterli bo’lib,
charchash hodisalari qatoriga kirmaydi. U eshituv organining ish qobiliyatini
oshiradi, charchash esa uning ish qobihyatini pasaytiradi.
Biroq tovush bir necha soat mobaynida ta’sir qilib turadigan bo’lsa eshituv
organining charchab qolishiga olib boradi, bu - darslarda ishchanlik qobiliyati va
e’tiborning susayib qolishiga sabab bo’ladi.
Shovqinlar, hattoki, juda arzimas shovqinlar ham, uzoq ta’sir qilib turadigan
bo’lsa, eshituv apparatining o‘zigagina emas, balki nerv sistemasining funksional
holatiga ham yomon ta’sir ko'rsatadi va odamni eng qimmatli narsadan - oromdan
mahrum qilib qo'yadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
