1 аmаliy mashg’ulot

Xo‘jalik va madaniy-maishiy maqsadlarda foydalaniladigan suv ob’ektlaridagi suvning tarkibi va xossalariga nisbatan qo‘yilgan umumiy talablar

5. jadval

Suv takibi va xossalari bo„yicha ko„rsatkichlar	Suvdan foydalanish
	Xo„jalik-ichimlik	Madaniy-maishiy
Suzib yuruvchi	Oqindi suvlar tushganidan keyin muallaq moddalarning miqdori tabiiy

Suv takibi va xossalari bo„yicha ko„rsatkichlar	Suvdan foydalanish
	Xo„jalik-ichimlik	Madaniy-maishiy
(muallaq) moddalar	sharoitlardagidan quyidagi ko„rsatkichdan oshishi kerak emas
	0.25 mg/dm^3	0.75 mg/dm^3
	Suv sathida 30 mg/dm^3 dan ortiq tabiiy muallaq moddalari bo„lgan suv havzalari uchun 5% gacha ortish ruxsat etiladi. YOg„ish tezligi suv havzalari uchun 0,4 mm/s, suv omborlari uchun 0,2mm/s dan ortiq bo„lgan muallaq zarrachalarning suv yuzasiga tushishi taqiqlanadi
Suzuvchi aralashmalar	Suv yuzasida neft mahsulotlarining yupqa pardasi va boshqa aralashmalarning yig„ilmasi bo„lishi kerak emas
Hidlar va ta‟mlar	Intensivlik darajasi 1 balldan ortmasligi kerak
	Bevosita yoki keyinchalik, xlorlashtirish jarayonida aniqlanadi	Bevosita
	Suv baliq go„shtiga begona hid va ta‟m berishi kerak emas
Rangi	Suv ustunida ko„rinmasligi kerak
	20 sm	10 sm
Harorat	Oqindi suvlar oqizilishi natijasida yozgi harorat so„nggi 10 yilning eng issiq oylaridagi suv haroratidan 3^0S ga oshmasligi kerak
Vodorod ko„rsatkichi (rN)	6.5. 8.5 rN chegarasida bo„lishi kerak
Suv mineralizatsiyasi	Quruq qoldiq bo„yicha 1000 mg/dm^3 dan oshishi kerak emas, shu jumladan xloridlar 350mg/dm^3 i sulfatlar 500mg/dm^3	YUqorida keltirilgan“Ta‟mlar” ko„rsatkichi bo„yicha me‟yorlanadi
Erigan kislorod	Kunduzgi soat 12 gacha olingan namunada yilning istalgan fasli uchun 4mg/dm^3 dan oshmasligi kerak
Kislorodning biokimyoviy iste‟moli (KBI)	Harorat 20^oS bo„lganida quyidagi ko„rsatkichdan oshmasligi kerak
	3.0 mg/dm^3	6.0 mg/dm^3
	Quyidagi ko„rsatkichdan oshmasligi kerak
	15.0 mg/dm^3	30.0 mg/dm^3
Kasalliklarni qo„zg„atuvchilar	ruxsat etilmaydi
Zaharli moddalar	Odamlar salomatligiga bevosita yoki bilvosita ta‟sir etuvchi konsentratsiyalarda bo„lishi kerak emas

Suv ta‟minotining erosti manbalaridagi suv sifatining sinflar bo„yicha ko„rstakichlari
Ko„rsatkichning nomlanishi	Suvning sinf bo„yicha sifat ko„rsatkichlari
	1	2	3
Xiraligi, mg/dm^3 dan ortiq emas	1.5	1.5	10.0
Rangi, graduslardan ortiq	20	20	30
emas
Vodorod, (rN) ko„rsatkichi	6-9	6-9	6-9
Temir (Fe), mg/dm^3 dan ortiq emas	0.3	5.0	10.0
Marganets (Mn), mg/dm^3 dan ortiq emas	0.1	1.0	2.0
Vodorod sulfid (H2S), mg/dm^3 dan ortiq emas	yo„q	yo„q	3.0
Ftor F), mg/dm^3 dan ortiq emas	0.7	0.7	5.0
Permanganat oksidlanish, mg/dm^3 dan ortiq emas	2.0	5.0	10.0
Ichak batsillasi guruhi bakteriyalarining (BGKP yoki IBGB)1 litrdagi soni, ortiq emas	3	100	1000

Suv ta‟minotining yuza manbalaridagi suv sifatining sinflar bo„yicha ko„rsatkichlari
Ko„rsatkichning nomlanishi	Suvning sinf bo„yicha sifat ko„rsatkichlari
	1	2	3
Xiraligi, mg/dm^3 dan ortiq emas	20	1500	10000
Rangi, graduslardan ortiq emas	30	50	100
Hidi, balldan ortiq emas	2	3	4
Vodorod, (rN) ko„rsatkichi	6.5-8.5	6.5-8.5	6.5-8.5
Temir (Fe), mg/dm^3 dan ortiq emas	0.3	1.0	3.0
Marganets (Mn), mg/dm^3 dan ortiq emas	0.1	1.0	2.0
Ftor (F), mg/dm^3 dan ortiq emas	0.7	0.7	0.7
Permanganat oksidlanish, mg/dm^3 dan ortiq emas	7.0	15.0	20.0
BPK to„liq, mgO/l dan ortiq emas	3.0	5.0	7.0
1 litrdagi ijobiy laktoza ichak batsillalarning (LIP) soni, ortiq emas	1000	10000	50000

Izoh: suv manbalarining yuza suvidagi bir hujayrali fitoplankton organizmlarning soni 1 ml da 5 ta hujayradan oshmasligi kerak, erosti suv manbalarida esa bunday hujayralar bo‘lmasligi kerak.
Suvdan xo‘jalik-ichimlik va madaniy-maishiy maqsadlarda foydalanish uchun mo‘ljallangan suv ob’ektlari ikki toifaga bo‘linadi: I toifa - markazlashgan yoki markazlashmagan xo‘jalik-ichimlik suv ta’minoti, shuningdek oziq-ovqat sanoati korxonalari suv ta’minotining manbasi sifatida xizmat qiluvchi suv ob’ektlari; II toifa – cho‘milish, sport va aholining hordiq chiqarishi uchun mo‘ljallangan, shuningdek aholi punktlari chegarasida joylashgan suv ob’ektlari.
Xo‘jalik-ichimlik va madaniy-maishiy maqsadlarda suvdan foydalanish punktlaridagi suvning xossalari va tarkibidagi zararli moddalarning miqdori bu kabi ob’ektlar uchun CHJK ning tasdiqlangan ko‘rsatkichlaridan ortiq bo‘lmasligi kerak.

Suv manbalarining tasnifi

Foydalanish maksadlarga kura 2 turga bulinadi:

1. 
   Toifa – xujalik – ichimlik va tur.
   
2. 
   Toifa – baliqchilik maksadlarida foydalanish.
   

Oqava suvlarni suv ob‟ektlariga tashlaganda suvning sifati tashlanish nuktasidan pastroqda joylashgan nazorat nuqtasidan suv ob‟ektidan foydalanish turiga ko‟ra qo‟yilgan sanitar talablariga javob berishi lozim.
Suvga qo‟yiladigan talablar uz ichiga quyidagilarni oladi:

• 
  foydalanish turiga kura suv tarkibiga va xususiyatlarga qo‟yiladigan umumiy talablar
  
• 
  foydalanish turiga ko‟ra suv ob‟ektlaridagi me‟yorlangan moddalarning REM ro‟yxati
  

Nazorat nuqtasida suv me‟yoriy talablarga javob berishi kerak.
Agar suvda ifloslantiruvchi moddaning konsentratsiya faqat suyuqlashtirish yo‟li orqali kamaysa bunday moddalar konservativ deyiladi.
Agarda ifloslanish moddaning miqdori nafaqat suyuqlashtirish xisobi bilan birgalikda suvda ketadigan kimyoviy, fizik-kimyoviy va biologik jarayonlar xisobiga kamaysa, bunday moddalar nokonservativ deyiladi.
Ifloslantiruvchi moddalrni suv (xavzasiga) manbalariga tashlaganda ularning miqdorini kamaytirish asosiy yo‟llaridan biri – suyuqlashtirishdir. Xisob – kitob amaliyotida suyuklashtirish darajasi nazorat nuktasida kuyidagi ifoda orkali aniklanadi:
_n Q q q
γ – suyuklashtirishda suv manbaning ulushini belgilovchi koeffitsient q – oqava suvlarning maksimal sarfi – m³/s.
Q – nazorat nuktasida suv manbaning minimal sarfi m³/s.

Suv manbalarida suyuklashtirish darajali xisobi (Franov – Rojziller uslubi)

Bu uslub asosan katta va urta oqadigan suv manbalarida qullaniladi.
Bu uslubga kura aralashtirish koeffitsienti quyidagi formula orqali aniqlanadi:

3
1 e ^L
1 ^Q e 3 ^L
q

L – boshlangich nuqtadan nazorat nuqtagacha farvater buyicha masofa, α – gidravlik sharoitlarga bog‟lik aralashtirish jarayonining koeffitsienti
ξ – suv xavzasi oqava suvlarning tashlash usuliga boglik koeffitsient, agar
tashlama kirgokdan tashlansa ξ = 1, farvaterga tashlanadigan bulsa – ξ = 1,5 φ – suv manbaning eruvchanligi
D – turbulentnik diffuziya koeffitsienti
D koeffitsienti M. Potapov formulasi orkali aniklandi:


D
200
V_ur – boshlangich va urta nazorat nuktasi urtasidagi suv okimining manbaning urtacha tezligi m/s, N_ur – shu uchastkasida suv manbaning chukurligi
Batafsil xisob – kitob uchun D kuyidagi formula orkali aniklanadi:
D
g – 9,8 m/s²
Sm – SHezi koeffitsienti
M – SHezi koeffitsientiga boglik koeffitsient Agar 10 < Sm < 60 M = 0,7 Sm + 6
Agar SM ≥ 60 M = 48 = const

Masala
Korxonadan suv manbaga maksimal sarfi 1,7 m³/s teng bulgan oqava suvlarning tashlanishi rejalashtirilmokda. Rejalashtirilayotgan oqava suvlarning tashlanish boshlangich nuktasi 3000 m pastda axolii punkti joylashgan suv dam olish va chumilish maksadlarida foydalaniladi.

Suv manbasi kuyidagi kursatmalar bilan ifodalanadi: Suv manbaining urtacha oylik sarfi – Q = 37 m³/s Urtacha chukurligi – N_ur = 1,3 m
Okimning urtacha tezligi – V_ur = 1,2 m/s.
1

SHezi koeffitsient 29


м ² / с
teng.

Daryo kirgoklari tekkis. Suv kirgokdan tashlaniladi.
Oqava suvlarning nazorat nuktasida suyuklashtirish darajasini aniklang.
Echim. Suv manbasi 1 toifaga kurganligi sababida nazorat nuktasi axolii punktidan 1 km balandlikda joylashadi.
Bunda L = 3000 – 1000 = 2000 m.
Turbulentnik diffuziyasini aniklaymiz:

10 < Cm < 60 bulganligi uchun M = 0,7 Sm + 6 = 26,3
Ifloslantiruvchi moddalarning nazorat nuktasida suyuklashtirish darajasi: n = 10,3.
Korxonadan daryoga ifloslantiruvchi moda t

2. Masala

Ifloslantiruvchi moddani suv resurslariga tashlaganda turbulentnik diffuziya tenglamasi asosida suv ob‟ektida ifloslantiruvchi moddalarni tarkalishi tarmogini xisobi (Kraushev usuli).
Ifloslantiruvchi moddalarni suv ob‟ektida tarkalish tarmogini chizish uchun suv ob‟ekti planida oqava suvlarning tashlash nuktasi boshlanadi (boshlangich nukta). Okim yunalishi buyicha suv manbasi sxematik ravishda xisob kataklarga bulinadi.
Tashlanish nuktasida korxonadan chikayotgan suvlarning tezligi V_ok suv manba okimining tezligiga teng kilib olinadi.
Oqava suvlarning sarfi q_ok ga teng bulganda oqava suvlar tashlama okimining kundalang kesim yuzasi b tashlama suvga kirish nuktasida kuyidagi formula buyicha xisoblanadi:
_б ^qок ^Vур
Boshlangich nuktasida ifloslangan okimning kengligi aniklanadi:
в
^Н ур
bu erda N_ur – daryoning shu masofada (nuktada) chukurligi, m.
Xisob katagining kengligi Δ Z “v” kiymatiga boglangan xolatida aniklanadi. Katakni kengligi kuyidagi formula orkali aniklanadi
va ⁸ В
2 10
Keyingi boskichda tashlama nuktasidan iflos kataklarni soninini aniklaymiz
ⁿиф
va okim buyicha ifloslangan kataklarni umumiy sonini aniklaymiz:
n
bu erda – V – suv manbaning okimning kengligi

Okim buyicha xisob nuktalari urtasidagi masofani aniklaymiz:
SHunday qilib, turbulent diffiziyani hisoblaganda butun oqimning hisob
^uchastkasini Z ^{va ga teng bulgan kataklarga bulib chiqiladi. Oqimning}
birinchi qirqimdagi kataklar oqava suvdagi ifloslovchi moddaning miqdori bilan to„ldiriladi. Qolgan kataklar suv manbaining fonli konsentratsiyasi bilan tuldiriladi.Keyingi qirqimdagi miqdor ekstropolyasiya uslubi yordamida to„ldiriladi. Agarda kataklarni kengligi mayda bo„lsa nazorat no„qtasi o„zoq masofada joylashgan bulsa ma‟lum bir qirqimdan so„ng kataklar umumlashtiriladi va nazorat no„qtalari o„rtasida masofa boshqatdan aniqlanadi. Yiriklashtirishni bir necha marta o„tkazish mumkin.
Masala. Tashlama nuqtasidan 700 metr masofada ifloslantiruvchi moddaning miqdorini aniqlang. Ifloslantiruvchi modda qirg„oqdan tashlanadi. Oqava suvlarning sarfi q_ok=50,6 m/s.Daryoning ko„rsatkichlari:
V_ur= daryo oqimining urtacha tezligi; H_ur= daryo oqimining urtacha chuqurligi; B = suv manbasining kengligi.
Turbulent diffiziya koeffitsienti.
D = 0,073 m²/s ga teng. Suv manbaining fonli konsentratsiyasi 0 ga teng.
Ifloslantiruvchi moddaning miqdori 100 g/m³.