1-Amaliy mashg’ulot. O‘rxun, Enasoy, Talas yodgorliklari. Uyg‘ur yozuvi

Uyg’ur yozuvi. Undoshlarning ifoda etuvchi harflar hozirda ―uyg‗ur yozuvi‖ deb yuritilayotgan qadimgi turk alifbosi o‗tmishda turlicha atalgan. Mahmud 20 Koshg‗ariy o‗zining ―Devonu lug‗atit turk‖ asarida uni ―turkcha yozuv‖ deb atagan (MK.I.47,65). Alisher Navoiy Husayn Boyqaroning o‗g‗li Badiuzzamonga yozgan maktubida xatlarning o‗qish uchun qulay yo qiyinligi to‗g‗risida fikr yurita turib, uyg‗ur xatini ham eslaydi; uni turkca xat deya tilga oladi. Navoiy yozadi: Yana ul-kim, har turlug arzadast-kim, yuqari bitilsa, nasxta‘liq xati bila andaq xana bitilsa-kim, oqurda oqur kisiga tasvis tegmasa, turkca xat bila xud asla bitilmasaki, bu babda dag'i qavle bar (Mun.794a.3-4). Yozma manbalarda tarixchilar, o‗sha davrning adabiyot va ilm egalari uni ―uyg‗ur xati‖ yoki ―mo‗g‗ul xati‖ ham deganlar. Jumladan, XIII asrda yashab ijod etgan forsigo‗y shoirlardan biri Puri Bahoi Jomi o‗z qasidalaridan birida uni ―uyg‗ur xati‖ (xatt-i uyguri) deb atagan Mashhur tarixchi Ibn Arabshoh ―Ajoibu-l-maqdur fi navoibi Taymur‖ otli asarida uni ―uyg‗ur xati‖, ―Fokihatu-l-xulafo‖ asarida esa ―mo‗g‗ul xati‖ degan. Istanbuldagi Ayosofiya kutubxonasida saqlanayotgan 4757 raqamli Abdulrazzoq baxshi ko‗chirgan majmuaning birinchi betiga arab tilida bir qayd bitilgan bo‗lib, unda mazkur yozuv ―mo‗g‗ul xati‖ (alxattu-l-moguli) deb atalgan. Qaydning mazmuni shunday: ―Mo‗g‗ul tilida mo‗g‗ul xati bilan tuzilgan o‗gitlardan iborat risolalar majmuasi hamda mo‗g‗ul tili va mo‗g‗ul xatidagi ―Mahzunu-l-asror‖ kitobi - ularning har ikkisi turkiydadir‖ . ―Hibatu-l-haqoyiq‖ning arab yozuvida bitilgan qo‗lyozmasining boshlanishiga Adib Ahmad asarining tub nusxasi va mo‗g‗ul xati (ya‘ni uyg‗ur yozuvi) bilan bog‗liq kerakli bir ma‘lumot yozib qo‗yilibdi. Arab tilidagi ushbu qaydning ma‘nosi shunday: ―Mo‗g‗ulcha ―Hibatu-l-haqoyiq‖ (kitobi) nasihat va tasavvufga bag‗ishlangan. (Mo‗g‗ul xati) suryoniy xatining bir turidir. Injil ana shu (suryoniy) xatda bitilgan‖. Ushbu qaydda ―mo‗g‗ulcha ―Hibatu-l-haqoyiq‖ (kitobi)‖ deyilganda, aftidan, asarning tub nusxasi mo‗g‗ul (uyg‗ur) xatida ekanligi, arab yozuvli ushbu nusxa esa o‗shandan ko‗chirilgani ko‗zda tutilmoqda. ―(Mo‗g‗ul xati) suryoniy xatining bir turidir‖ degan jumlada uyg‗ur yozuvining suryoniy yozuvi bilan o‗zakdosh ekanligiga ishora bor. Chunki suryoniy yozuvi ham oromiy yozuvidan o‗sib chiqqan.