1-amaliy mashg`ulot: Monologik nutqini shakllantirishning nazariy asoslari. Monologik nutqni shakllantirish usullari

1-amaliy mashg`ulot: Monologik nutqini shakllantirishning nazariy asoslari. Monologik nutqni shakllantirish usullari
Ilk yoshdagi bolalar nutqini o‘rganishga E.I.Tixeeva, M.M.Kolsova, N.M.Askarina, G.M.Lyamina, M.I.Lisina va boshqa ko‘plab taniqli olimlar, pedagoglar va metodistlar sezilarli hissa qo‘shishgan.
Ilk yoshda nutqni o‘stirish va rivojlantirish ikki yo‘nalish bo‘yicha ro‘y beradi:
1 – nutqni tushunishni takomillashtirish;
2 – bola nutqining faolligini shakllantirish.
Bolalar nutqini psixologiya-pedagogika nuqtai nazaridan tadqiq etishni F.A.Soxin va O.S.Ushakovalar tasnifiga ko‘ra, uchta yo‘nalishga ajratish mumkin:
- tarkibiy – til tizimining turli tarkibiy darajalari – fonetik, leksik, grammatik darajalarini shakllantirish;
- funksional – kommunikativ funksiyada tilni egallash ko‘nikmalarini shakllantirish;
- kognitiv – til va nutq hodisalarini eng oddiy usulda anglashni shakllantirish.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning ravon nutqi tadqiqotchilari E.I.Tixeeva, E.A.Flerina, A.M.Leushina, L.A.Penevskaya va boshqalar bolalar og‘zaki nutq va hikoya qilishni o‘zlashtirishining o‘ziga xos xususiyatlari, dialogik va monologik nutqning o‘zaro bog‘liqligini chuqur tushunish asosiga quriladigan ravon nutqni o‘qitish tizimiga asos solishgan. Ular tomonidan bolalar hikoyalari tasniflab chiqilgan bo‘lib, uning asosini fikr bildirish manbasi: predmetlarni tavsiflash, adabiy matnlarni hikoya qilib berish, suratga qarab hikoya qilish, shaxsiy va jamoa tajribasidan misol keltirish, ijodiy hikoya qilishlar tashkil etadi.
Моnologik nutq bir kishining boshqalarga qaratilgan nutqi hisoblanadi va hikoya qilish, xabar berish, o‘qigani yoki eshitganini qayta so‘zllab berish, o‘zi savol berib, o‘zi javob berish shaklida namoyon bo‘ladi.
Monologik nutqni o‘stirish va rivojlantirish nazariyasi va metodikasining yanada rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr bildirishning turli xillarini o‘zlashtirish xususiyatlarining chuqur tadqiq etilishi bilan tavsiflanadi. Izohlovchi nutqlar, mulohaza shaklidagi jumlalarning xususiyatlari o‘rganiladi va uning negizida bolalarga monologlarning turli xillarini o‘rgatish metodikasi yaratiladi.
Insonning nutqi uning aql-zakovati va madaniyatining ko'rsatkichidir. Bu o'z-o'zidan paydo bo'lmaydi, lekin aloqaning ajralmas qismidir.
Izchil nutqda monologik nutq tushunchasi asosiy o'rinni egallaydi.
Tadqiqotchi Leontyev monologik nutq ba'zi xususiyatlarga ega deb hisoblaydi:
1. Monolog nutq nutqning kengaytirilgan shakli, chunki biz nafaqat mavzuni nomlashga, balki uni ta'riflashga ham majbur tinglovchilar avval bayonot mavzusi haqida bilishmagan.
2. Monolog nutq - bu nutqning o'zboshimchalik turi. Notiq tarkibni ifoda etmoqchi, ushbu tarkib uchun etarli til shaklini tanlashi va uning asosida bayonot tuzishi kerak.
Uyg'un nutqni rivojlantirishning asosiy vazifasi monologik nutqni takomillashtirishdir.
Monolog nutqni 2 yoshdan boshlab bolalar bog'chalarini, hazillarni o'qish va o'rganish jarayonida boshlash kerak. 4 yoshdan boshlab bolalarga ta'rif berish va bayon qilish kabi monolog turlari mavjud.
O'rta yoshdan boshlab bolalarda monologik nutqni shakllantirish kerak. Kattaroq maktabgacha yoshda bolalar monolog turidan foydalanishlari mumkin - bir yoki ikkita jumla bilan fikr yuritadilar.
Bolalarda monologik nutqni shakllantirishda quyidagi vazifalar qo'yildi:
1. Izchil monologik nutqni rivojlantirish. O'yinchoqlar, rasmlar, shaxsiy va jamoaviy tajribalardan hikoya hikoyalarini tuzishni o'rganing.
2. Bolalarning nutq ijodkorligini rag'batlantirish va rivojlantirish.
3. Ijtimoiy hayot hodisalari, odamlarning munosabatlari va xarakterlari haqidagi g'oyalarni kengaytirish orqali bolalarning so'z boyligini rivojlantirish.
4. Hikoyani bayon qilishga qiziqishni saqlang.
5. Nutqida nuqsoni bo'lgan o'quvchilarga alohida e'tibor bering.
6. Tilga qiziqish va to'g'ri gapirish istagini tarbiyalash.
Monologik nutq usullari:
1. Qayta aytib berish. Bolalar monolog matnlarini qayta hikoya qiladilar, haqiqiy va xayoliy voqealar va narsalar haqida suhbatlashadilar.
2. Kompozitsiya - bu erda bolalar har xil turdagi ijodiy hikoyalar yaratadilar, o'zlari ertaklar yaratadilar. Rivojlanish darajasi o'rtacha bo'lgan bolalar ushbu monologik nutq turlaridan foydalanish imkoniyatiga ega, ammo rivojlanish darajasi past bo'lgan bolalar individual yondashuvni talab qiladi. Buning uchun turli xil matnlardan foydalaniladi: bolalarga kundalik kattalar bilan bepul muloqot qilish jarayonida etkaziladigan kundalik xarakterdagi xabarlar; badiiy asarlar.
Ish tajribasi tizimi
"Mnemonika yordamida katta maktabgacha yoshdagi bolalarda izchil monologik nutqni rivojlantirish"
Maqsad: katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarda izchil monologik nutqni rivojlantirish uchun mnematik usullardan foydalanish samaradorligini nazariy asoslash va isbotlash.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarda izchil monologik nutqni rivojlantirish uchun mnemonik usullardan foydalanish maqsadga muvofiqligi asoslanadi. Kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarda izchil monologik nutqni rivojlantirish xususiyatlari aniqlandi.
Amaliy ahamiyati shundaki, izchil monolog nutqni rivojlantirish uchun mnemonik usullardan foydalanishga asoslangan dasturni darslarda qo'llash mumkin.