1. Alisher Navoiyning mumtoz poetikaga doir qarashlari aks etgan asarlari

282-Абу Абдуллоҳ Муҳаммад Хоразмийнинг “Мифтоҳул улум” асарининг мумтоз поэтикадаги ўрни
Abu Abdulloh al-Xorazmiyning bizgacha yetib kelgan, ko‘pchilik asarlari singari o‘sha davrning ilm tili — arab tilida bitilgan, yagona ma’lum asari — «Mafotih al-ulum» («Ilmlar kalitlari»)dir. «Mafotih al-ulum»ning qo‘lyozma nusxalari juda qo‘p emas. Yaqin-yaqingacha uning to‘rt nusxasi bor deb hisoblanib kelinar edi. Ana shu to‘rt nusxadan uchtasi Buyuk Britaniya muzeyida 7528, 23429 va 2524 raqamlari hamda Berlin kutubxonasida 1051 raqami ostida saqlanadi. Amriqolik olim K. Bosvort asrimizning 60-yillarida ushbu asarning yana olti nusxasini Turkiya kutubxonalarida borligini aniqladi. Barcha olti nusxa Istambul shahridagi kutubxonalardadir.
Abu Abdulloh al-Xorazmiyning bu asari o‘rta asrlardagi fanlar rivojlanishi tarixiga oid kamyob manba sifatida ko‘pgina olimlarning diqqat-e’tiborini o‘ziga jalb etdi. Birinchi bo‘lib bu manbani o‘rgangan va 1895 yilda nashr qilgan olim — gollandiyalik sharqshunos Van Flotendir. Shuningdek, I. Yu. Krachkovskiy, V. V. Bartold, K. Brokelman, E. Videman, G. Sarton, M. M. Xayrullayev, U. I. Karimov, G. P. Matviyevskaya, H. Hasanov, A. Sharipovlar ham asarning turli tomonlarini tadqiq qilganlar.
«Mafotih al-ulum» o‘ziga xos qomusiy asar bo‘lib, o‘sha davrdagi deyarli hamma asosiy fan sohalarini o‘z ichiga qamrab olgan. Muallif o‘rta asrlardagi har bir ilm mazmunini sharhlash yo‘li orqali tushuntirib beradi.
Olim ilmlarni ikkiga bo‘lib, ularga «arab — shar’iy» va «arab bo‘lmagan»larga ajratadi. Bu hol olim o‘z davrining namoyandalari singari ilmlar tasnifida ularni ikki qismga bo‘lish an’anasiga sodiq qolganligini ko‘rsatadi.
Uning birinchi an’naviy «arab» ilmlari qismi o‘n bir bobdan iborat fiqh, yetti bobdan iborat kalom, o‘n ikki bobdan iborat grammatika (sarf va nahv), sakkiz bobdan iborat ish yurgizish, besh bobdan iborat she’r va aruz hamda to‘qqiz bobdan iborat tarihdan tashkil topgandir. Ikkinchi qismiga esa «arab bo‘lmagan» quyidagi ilmlar kiritilgan: ular — uch bobdan iborat falsafa, to‘qqiz bobdan iborat mantiq, sakkiz bobdan iborat tib, besh bobdan iborat arifmetika, to‘rt bobdan iborat handasa, shuningdek, to‘rt bobdan iborat ilm an-nujum, uch bobdan iborat musiqa, ikki bobdan iborat mexanika va uch bobdan iborat kimyodir.
Shunday kilib, asar ikki qismdan iborat bo‘lib, unda o‘n besh ilm to‘qson uch bobda bayon etilgan.
Abu Abdulloh al-Xorazmiy ilmlar tasnifining shakli quyidagicha:

1.