1. Alisher Navoiyning mumtoz poetikaga doir qarashlari aks etgan asarlari

281-Абу Мансур Саолибий ва мумтоз адабиётшунослик масалалари
Абу Мансур Саолибий араб тилида ижод этган истеъдодли шоир бўлган. Замондошлари ва ундан кейин яшаган олимлар Саолибийнинг шеърий девони мавжудлигини ёзиб кетганлар. Лекин афсуски, бизгача Саолибийнинг девони тўлиҳ ҳолда етиб келмаган. Унинг шеърлари олимнинг турли асарларида ва бошқа олимларнинг китобларида тарқоқ ҳолда учрайди. Манбаларни синчиклаб ўрганиш бизга маълум бўлган асарларни кўздан кечириш натижасида унинг 160 байтдан ортиқроқ шеъри аниқланган холос. Шундан 66 байти Абу Наср ал-Утбийнинг "Тарих ал-Йаминий" китобида, Саолибийнинг асарлари саналмиш "Латоиф ал-маориф”да 33 байт, "ат-Тамсил ва-л-муҳозарат"га мисрлик олим Абдулфаттоҳ ал-Ҳулув ёзган сўз бошида 65 байт берилган. Маҳмуд Абдуллоҳ ал-Жодир Саолибий ижодига бағишланган китобининг "Унинг шеърияти" бўлимида шоирнинг бизга маълум бўлмаган жуда кўп асарларини синчиклаб ўрганиб, унинг қаламига мансуб 251 байт шеърини келтирган. Улар асосида Саолибий шеъриятининг "ўзига хос хусусиятлари"ни (60 байт), "мақсадлари"ни (5 байт), "мадҳлар" (51 байт), "васф" (30 байт), "ғазал" (22 байт), 16 www.ziyouz.com kutubxonasi "ихвониёт” (19 байт), хзмриёт (11 байт), шикоятлар (36 байт), ҳикмат (5 байт), марсиялар (12 байт) каби жанр ва турларга бўлиб таҳлил қилган. Бу келтирилган 251 байтдан иборат шеърий парчалар Саолибий шеърий меросининг ҳаммасини ташкил этмайди албатта. Унинг ҳали топилмаган бошқа яна ўнлаб шеърлари бўлиши шубҳасиз. Саолибийнинг бизга маълум бўлган шеърлари асосан тарихий воҳеаларга, айрим ҳукмдорларга багишланган ҳасидалардан, дўстларига ёзган ихвониёглардан, васфиялардан, ишҳий шеърлардан, хамриёт (майни куйловчи шеърлар) ва марсиялардан иборатдир. Утбийнинг "Тарих ал-Йаминий" асарига киритилган шеърий парчаларда биз ўша даврда бўлиб ўтган турли тарихий воқеаларга ва айрим машҳур кишиларнинг бадиий сиймоларига дуч келамиз. Абу Наср Утбий Бувайҳийлар сулоласи амири Фахруддавла (976—997), сомонийлар лашкарбошиси Хусомуддавла Абулаббос Тош (вафоти 983 ёки 987) ва Хуросон ноиби Абдулҳасан ибн Симжур (вафоти 989)лар орасида бўлиб ўтгаи воҳеаларни ёзар экан, Саолибийнинг Ибн Симжурнинг Тошдан мағлубиятга учраши муносабати билан езган ҳуйидаги шеърини келтиради: У зотга айтгин: мен унинг иштиёҳидан ҳўрҳаман1, сочилган чекка сочи юракларни овлаяпти. Шундай чекка сочларки, шамол эсганда худди Ибн Самжурнинг қалби Тошни ҳис этаётгандай бўлиб кўринади. "Тарих ал-Йаминий” да берилган бошҳа бир шеър Бувайҳийлар амири, олим ва шоирлар ҳомийси ас-Соҳиб лаҳаби билан машҳур бўлган Абулқосим Исмоил ибн Аббод (938—995) вафоти муносабати билан ёзилган марсиядан парчадир. 387 ҳижрий (997 милодий) йили Мовароуннаҳр ва Хуросонда жуда катта воқеалар: тож-тахт учун курашлар юз беради, натижада Ғазнавийлар ҳукмронлиги ўрнатилиб, Сомонийлар сулоласи инҳирозга юз тутди. Айни 1 Ше-ьрларни насрий таржимада бериб борамиз. 2—И. Абдуллаев 17 www.ziyouz.com kutubxonasi шу йилда ғазнавийлар давлатюшнг асосчиси Насируддик Сабуктагин, сомонийларнинг машҳур амири Нуҳ ибн Мансур ва Хуросон ноиби Абу Али ибн Симжурлар вафот этди. Бу воҳеаларни Абу Наср Утбий "Тарих ал-Йаминий" асарида батафсил баён этар экан, шу йил воқеаларига бағишланган бир қанча шеьрларни келтиради.