1. Alisher Navoiyning mumtoz poetikaga doir qarashlari aks etgan asarlari

17. Мумтоз адабиётда ҳамд поэтикаси
HAMD (arab. — ulugʻlanish, taʼriftavsif, madh) — biror kimsa shaʼ-niga maqtov sheʼr. Sharq mumtoz adabiyotida Allohni madh etuvchi Hamdlar koʻp yaratilgan, ular odatda doston muqaddimasining maxsus bobi boʻlgan. Mas, Alisher Navoiy, Mashrab, Munis, Ogahiy va b. shoirlar devonlari Hamd gʻazallar bilan boshlanadi. Hamd gʻazallar 2 xil boʻla-di: tavhid H. lar, munojot H. lar. Ali-sher Navoiy ijodida har ikki koʻrinishdagi Hamd gʻazallar koʻp uchraydi. ayniqsa uning «Xamsa» sidagi dostonlarda Hamdning goʻzal namunalari bor. Oʻtmishda nasriy asarlar ham qisqacha Hamd bilan boshlangan. Shuningdek, qadimgi turkiy, arab va fors adabiyotida paygʻambarlar, shohlar va b. shaʼniga ham Hamdlar bitilgan. An'anaviy boblar ~Hayrat ul-abro~ning dasturiy -rejanoma doston bo'lishi uchun zamin hozirlaganini bir misol asosida izohlashga harakatqilarniz. Ma'lumki, asarning ilk misrasini «Bismillohir-rahmonir rahim.ilohiy jumlasi tashkil etadi. Jami bir yuz-u ikki misradan tarkib topuvchiushbu bobda boshdan oxir o'sha ~Mehribon va rahmli Olloh nomi bilan(boshlayman). ilohiy jurnlasiga badiiy talqin beriladi. Harf san'atigatayangan ulug' shoir, nafaqat so'zlarda, balki o'sha so'zlarni yozuvdaaks ettirishga ishtirok qiluvchi har bir harfga keng mazmunli hamda badiiybo'yoqdor talqinlar beradi. Ulug' shoir harflarni sharhlar ekan, ilohiyjumlaga munosabat qiluvchining ko'ngil holatiga ko'ra, istiqbolga keluvchikayfiyatini (yaxshi yoxud yomon) alohida urg'u bilan ko'rsatadi.Musulmon dunyosida amalga oshiriladigan har bir savobli, xayrliishning «Bismillohir-rahmonir rahim» ilohiy jumlasi bilan boshlanishimuqaddas an'anadir. Zamonasining yetuk va komil musulmoni bo'lganAlisher Navoiy esa o'sha an'anaga rioya qilishni sharafhisoblagan. «Hayratul-abro~ birinchi bobining ayni muqaddas mavzuga bag'ishlanishi fikrimiz dalilidir.


18. Қуйидаги байтнинг поэтик хусусиятларни таҳлил қилинг (mavzu va g'oyasi, murakkab so'zlar lug'ati, she'riy san'atlar, umumiy ma'no-mazmuni):
Qachonkim zohir etsang “tanzi' ul-mulk”,
Skandarning bo'lub mag'lubi Doro

Alisher Navoiyning “Hazoyin ul-maoniy” sidan o’rin olgan “Iloho, podshoho, kirdigoro…” deb boshlanuvchi g’azali. Talmeh, irsoli masal san’ati qo’llangan.

Uchinchi baytdagi “tanzi‟-ul-mulk” birikmasi Qur‟oni Karimdagi (tanza‟ul-mulka mimma tashou)-“podsholikni xohlagan odamingdan tortib olasan” oyatiga ishora.5 Shoir ushbu misrada Alloh barcha narsaga qodir xattoki, u har qanday o„zini qudratli, o„zini hamma nasaga qodirman deb o„ylagan podshoni ham xohlagan paytida gadoga aylantirib qo„ya oladi, yoki aksincha O„zi xohlagan bandasini podshohga aylantirib qo„ya oladi. Xuddiki, Dorodek mashhur podshohni ham Iskandardek yosh yigitga bosh egidirib mag‟lub qilib qo‟ygandek. Alloh Taolo O„zi har qanday vaziyatda adolatli, xalq uchun foydali yo‟lga boshqaradi. Ushbu uchinchi bayt Qur‟oni Karimdagi “Oli-Imron” surasi 26-oyatiga ishora desak xato bo‟lmaydi.