1 8-sinf geom yangi. 1-8-bet. 2015(boshi). p65

Tarixiy ma ’lumotlar

Q adimda Misr va Bobil matematikasida to‘rtbur- chaklarning quyidagi turlari uchraydi: kvadratlar, to‘g‘ri to‘rtburchaklar, to‘g‘ri burchakli va teng yonli tra- petsiyalar.
O‘rta Osiyolik olimlardan Abu Rayhon Beruniy ham to‘rtburchaklarning turlariga mufassal to‘xtalgan. U o‘zi- ning «Astronomiya san’atidan boshlang‘ich ma’lumot beruvchi kitob» nomli asarida «To‘rtburchaklarning turi qanday?» deb savol qo‘yadi va quyidagicha javob beradi:
«
Abu Rayhon Beruniy
(973-1048)
Ulardan birinchisi — kvadrat, uning barcha to­monlari teng, barcha burchaklari to‘g‘ri, diagonallari, ya’ni qarama-qarshi burchaklarini (uchlarini) tutash­tiruvchi chiziqlari esa o‘zaro teng.
Ikkinchisi — to‘g‘ri to‘rtburchak, u kvadratga nisbatan uzunroq, bar­cha burchaklari to‘g‘ri, turli tomonlari turlicha, ularning faqat qarama-qarshi tomonlari va diagonallari teng.
Uchinchisi — romb, uning to‘rtta tomoni teng, ammo diagonallari tur­licha, burchaklari esa to‘g‘ri burchak emas.
To ‘rt inchi si — romboid, uning diagonallari turlicha, faqat ikkitadan qarama-qarshi tomonlari teng.
Bu shakllardan farqli to‘rtburchaklar trapetsiyalar deyiladi».
Kvadrat lotincha so‘z bo‘lib, «to‘rt burchakli» degan ma’noni bildiradi. Beruniy arabcha «murabba» atamasini ishlatgan, lotinchaga mana shu arab- cha atama tarjima qilingan. To‘g‘ri to‘rtburchakning arabchasi «mustatil» — «cho‘zinchoq» degan ma’noni bildiradi.
Romb atamasining vujudga kelishi turlicha tushuntiriladi. U yunoncha so‘z bo‘lib, romb «aylanuvchi jism», «pildiroq» ma’nosini beradi. Geomet- riyaga bu atama pildiroq kesimining rombga o‘xshashligi tufayli kirgan. Arabchada romb uchun «muayyan» atamasi olingan.
Trapetsiya yunoncha so‘z bo‘lib, tajrimasi «stolcha» (ovqat yeyiladigan stol)ga to‘g‘ri keladi, lug‘aviy ma’nosi — «to‘rt oyoqlik». Haqiqatan, yunoncha «trapedzion» — «stolcha», «xo‘rak stoli» ma’nosini beradi.
Beruniyda trapetsiya «muxarrif» deb nomlangan, bu atama yunoncha «trapedziomning arabchaga aynan tajrimasidir.
Parallelogramm yunoncha so‘z bo‘lib, «to‘g‘ri chiziqli yuza» degan ma’noni beradi. Parallelogramm arabchada «mutavozi al-azla» atamasi bi­lan yuritilgan, bu «asoslari parallel» degan ma’noni bildiradi.